Quả vải còn gọi là lệ chi. Tên khoa học Litchi sinensis Radlk. (Nephellium litchi Cambess, Euphoria litchi Desf). Thuộc họ Bồ hòn Sapindaceae.

Cây vải được trồng ở khắp Việt Nam, còn thấy ở Campuchia, Lào, Trung Quốc, Thái Lan, phía bắc Ấn Độ.

Quả vải thu hoạch vào tháng 5-6, dùng ăn tươi hay sấy khô hoặc đóng hộp dùng dần. Hạt vải thái mỏng phơi hay sấy khô dùng làm thuốc với tên lệ chi hạch.

Trong áo hạt (tử y) ta thường gọi là múi vải có chất đường chủ yếu là glucoza (66%); một ít dưới dạng sacaroza (5%); protein 1,5%; chất béo 1,4%; vitamin C (trung bình 40mg trong 100g dịch áo hạt); vitamin C₂, vitamin A và B (hai thứ vitamin này thường chỉ thấy trong áo hạt tươi, khô thì thường bị mất đi), acid citric.

Trong hạt vải (lệ chi hạch) có tannin 1-1,5%, độ tro 1-1,2%, độ ẩm 10-12%, chất béo 5-6%, alpha metylenxyclopropyglyxin.

1. Công dụng và liều dùng

Theo sách Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam của GS.TS. Đỗ Tất Lợi, áo hạt được dùng ăn và làm thuốc từ lâu đời.

Trong tài liệu cổ người ta cho rằng áo hạt có vị ngọt, chua, tính bình hay ôn, không có độc; có tác dụng nuôi huyết, làm hết phiền khát, tiêu thũng, chữa những bệnh mụn nhọt, làm cho đậu mọc dễ, ăn nhiều đẹp nhan sắc nhưng trong tác giả cổ cũng có tác giả lại nói rằng ăn nhiều thì phát nhiệt, chảy máu cam và đau răng (Mậu Hy Ung và Hoàng Cung Tú).

Ngày dùng 10-16g áo hạt khô.

Hạt vải (lệ chi hạch) cũng là một vị thuốc được dùng từ lâu đời. Theo tài liệu cổ, lệ chi hạch có vị ngọt, chát, tính ôn, không có độc; có tác dụng tán hàn, thấp kết khí, là thuốc chữa âm nang sưng đau (thoát vị); còn dùng chữa tiêu chảy ở trẻ em.

Ngày dùng từ 4 đến 8g dưới dạng bột hay sắc uống.

Các bộ phận khác: Ngoài ra, người ta còn dùng hoa, vỏ thân và rễ sắc lấy nước súc miệng chữa viêm họng, đau răng.

2. Một số bài thuốc từ vải

Theo GS.TS. Phạm Xuân Sinh một số bài thuốc từ vải:

2.1 Đau bụng, buồn nôn: Đem hạt vải nướng chín, bóc vỏ ngoài ăn với số lượng khoảng 6 - 8g/lần. Ngày 2 lần.

2.2 Đau dạ dày: Hạt vải 3g (chế như trên), mộc hương 2g. Tán bột mịn, uống với nước ấm. Ngày 2-3 lần.

2.3 Đau bụng kinh hoặc đau bụng sau sinh: Hạt vải đốt tồn tính 20g, hương phụ 40g tán bột mịn, ngày 6-8g uống với nước muối loãng hoặc nước cơm. Ngày 2 lần.

2.4 Phụ nữ đau bụng dưới (đau phần phụ) như kim châm: Hạt vải thái phiến như trên, sao đen, đại hồi vi sao đồng lượng (4-8g) tán bột mịn, uống với rượu ấm, ngày 3 lần. Uống nhiều ngày cho tới khi hết các triệu chứng.

2.5 Sán khí ở nam giới (thoát vị bẹn, viêm đau tinh hoàn): Hạt vải chế biến như trên, sao vàng, tiêu hồi (sao qua), quất hạch (hạt quýt) sao vàng.

Cả 3 vị đồng lượng, tán bột mịn, uống với nước ấm, ngày 2-3 lần, mỗi lần 6-8g.

Trẻ em theo tuổi giảm liều.

Cũng có thể chỉ dùng riêng hạt vải đốt thành than, hòa vào rượu uống, với liều 4-6g. Hoặc lấy hạt vải đã chế biến theo cách trên, trần bì, đồng lượng 10g, sao vàng, lưu huỳnh 3g. Dùng dưới dạng bột mịn. Chia 2 lần uống trong ngày.

2.6 Tiêu chảy do tỳ hư: Quả vải 7 quả, đại táo 5 quả. Sắc lấy nước uống nhiều lần trong ngày.

2.7 Trị nấc: Quả vải 7 quả, gừng tươi 6g, đường đỏ 4g. Sắc uống.

2.8 Răng sưng đau: Quả vải xanh, thêm ít muối ăn hoặc đốt tồn tính, tán mịn, xát vào chân răng.

3. Lưu ý khi ăn vải

Một số người ăn quả vải bị ngộ độc với các triệu chứng như người nôn nao, nổi mề đay, đau bụng dữ dội, nôn mửa, tiêu chảy, khó thở, huyết áp hạ… không phải do bản thân quả vải mà là do một thứ nấm độc Candida tropicalis thường thấy ở núm những quả vải chín quá, dập nát, ủng thối. Hàm lượng đường, pH, acid là môi trường cần thiết cho nấm phát triển. Vì vậy không nên ăn quá nhiều, nhất là khi thấy chất lượng quả có những biến đổi khác thường.

Ăn nhiều vải có thể gây tăng đường huyết và nóng trong người. Bệnh nhân đái tháo đường chỉ nên ăn 4-5 quả vải mỗi lần. Những người có cơ địa hay bị mọc mụn nhọt, rôm sảy, chắp lẹo mắt cũng không nên ăn nhiều các loại quả này, vì hàm lượng đường cao trong vải sẽ làm tăng lượng đường trong máu là môi trường lý tưởng cho các loại vi khuẩn phát triển.