Cuối tháng 11/2024, khi liên minh các nhóm vũ trang dẫn đầu bởi tổ chức Hay'at Tahrir al-Sham (HTS) áp sát thành phố Aleppo ở miền bắc Syria, Tổng thống Bashar al-Assad bí mật đến Nga để gặp Tổng thống Vladimir Putin.

Thông tin về cuộc gặp khi đó được loạt tài khoản Telegram thân cận với Điện Kremlin cũng như truyền thông phương Tây đăng tải. Barak Ravid, cây bút chuyên về chính trị Trung Đông của Axios, dẫn nguồn tin riêng cho hay ông Assad có lịch họp với ông Putin "trong ngày 30/11/2024".

Người phát ngôn Điện Kremlin Dmitry Peskov khi đó "không có bình luận gì" về thông tin Tổng thống Assad gặp Tổng thống Putin. Tuy nhiên, hơn một tháng sau khi liên minh của HTS lật đổ chính quyền Assad vào ngày 8/12/2024, Kamel Saqr, cố vấn thân cận của ông Assad, đã tiết lộ chi tiết nỗ lực đàm phán cuối cùng giữa ông Assad và ông Putin trước khi chính phủ Syria sụp đổ.

Ông Bashar al-Assad (trái) gặp Tổng thống Nga Vladimir Putin hồi tháng 7/2024. Ảnh: Điện Kremlin

Trong cuộc phỏng vấn dài hơn một tiếng rưỡi với đài truyền hình Al Arabiya tại Arab Saudi, phát sóng vào ngày 6/1, Saqr xác nhận ông Assad đã họp cùng ông Putin tại Moskva khoảng một tiếng vào ngày 29/11/2024 và đã đề nghị Tổng thống Nga hỗ trợ Iran lập cầu hàng không viện trợ quân sự, giúp chính phủ của ông vượt qua chiến dịch tấn công bất ngờ của HTS.

Saqr có mặt tại Moskva cùng ông Assad với tư cách Giám đốc Văn phòng Truyền thông Tổng thống, là người soạn dự thảo tuyên bố chung và được ông Assad truyền đạt lại nội dung cuộc họp.

"Đề nghị của ông Assad gửi ông Putin là lãnh đạo Nga cần đưa ra đảm bảo an toàn cho cầu hàng không từ Iran để viện trợ quân sự cho chúng tôi, hoặc can thiệp chặn đứng đà tiến quân của phe đối lập", Saqr kể.

Ông Assad còn kể với cố vấn thân cận rằng ngay trong cuộc họp, Tổng thống Putin đã "lập tức gọi điện thoại cho tổng tham mưu trưởng, yêu cầu chuẩn bị mọi thứ ở căn cứ không quân Hmeymim để Vệ binh Cách mạng Hồi giáo Iran (IRGC) có thể bắt đầu chuyển hàng".

Nhưng cựu giám đốc Văn phòng Truyền thông Tổng thống Syria cho hay ông đã nhận thấy một số dấu hiệu bất thường trong chuyến đàm phán cuối cùng tại Moskva. Ông Assad đã phải chờ hai ngày để gặp ông Putin và đến ngày diễn ra cuộc họp vào 29/11/2024, thời điểm diễn ra sự kiện bị lùi lại ba lần.

Đến lần chốt lịch họp cuối cùng, phía Nga yêu cầu chỉ có ông Assad và người tháp tùng là chuẩn tướng Mihsin Mohammed tham dự. Cuộc họp kết thúc mà không có tuyên bố chung hay xác nhận chính thức từ cả hai phía.

Saqr nói ông đã chuẩn bị sẵn thông cáo báo chí về cuộc gặp và có gửi cho phía Nga xem trước, chờ chỉ thị từ ông Assad và phản hồi từ phía Nga về cách truyền thông sự kiện. "Đó là vào đêm 29/11. Chúng tôi ban đầu được bảo chờ khoảng một tiếng sẽ có phản hồi, rồi lại bảo chờ thêm một tiếng nữa. Phía Nga sau đó thông báo sẽ đưa ra quyết định vào sáng hôm sau", ông thuật lại.

Đến sáng 30/11, ông Assad nói với Saqr rằng Tổng thống Putin đã cử cố vấn đến gặp ông ở khách sạn Four Seasons, thông báo Điện Kremlin không muốn công khai về chuyến thăm này. "Đây là yêu cầu trực tiếp từ Tổng thống Nga. Không tiếp tục bàn cãi", Saqr kể.

Kamel Saqr, cựu Giám đốc Văn phòng Truyền thông Tổng thống Syria, trả lời nhà báo Hussein Sheikh của đài Al Arabiya tại Arab Saudi. Ảnh: Al Arabiya

Lãnh đạo Syria cùng đoàn tháp tùng lên máy bay Nga về nước vào khoảng 20h ngày 30/11, sau khi kết thúc cuộc gặp với ông Putin mà không có tuyên bố chung. Đây là thời điểm Aleppo thất thủ, khiến ông Assad "rất sốc", bởi ông không nghĩ rằng lực lượng dưới quyền sẽ rút khỏi thành phố chiến lược này chóng vánh đến vậy.

Đến ngày 2/12, khi các tay súng HTS tiếp tục áp sát thành phố Hama, ông Assad tiếp Ngoại trưởng Iran Abbas Araghchi ở Damascus để thảo luận về cách Tehran hỗ trợ chống lại liên minh nổi dậy.

Tuy nhiên, Ngoại trưởng Araghchi thông báo với ông Assad rằng họ không nhận được bất kỳ tín hiệu nào cho phép máy bay Iran hạ cánh ở căn cứ Hmeymim hay bay qua không phận Iraq để đến căn cứ này. "Chúng tôi chất vấn Moskva, nhưng không nhận được câu trả lời nào", Saqr kể lại.

Saqr cho biết IRGC vẫn giữ cam kết hỗ trợ chính quyền Assad, điều vận tải cơ chở hàng viện trợ tới Syria dù không có đảm bảo an ninh của Nga. Tuy nhiên, khi bay qua Iraq, họ nhận được cảnh báo từ Mỹ, lực lượng đang kiểm soát không phận nước này, rằng vận tải cơ Iran sẽ bị bắn hạ nếu tiếp tục hành trình tới Syria. Chuyến bay chở hàng hóa quân sự hỗ trợ quân đội Syria buộc phải quay đầu về Iran.

Khi lực lượng đối lập liên tục chiếm được các thành phố lớn của Syria và tiến quân nhanh chóng hướng về Damascus, ông Assad nhiều lần đề nghị gọi điện trực tiếp với ông Putin trong các ngày 3-5/12, nhưng phía Nga không đồng ý.

Xe tăng quân đội Syria bị bỏ lại trên đường phố Damascus ngày 8/12/2024. Ảnh: Reuters

"Lúc này, với quân đội Syria, cuộc chiến đã an bài. Họ nghĩ rằng việc tiếp tục chiến đấu cũng sẽ không mang lại bất cứ giá trị nào cho đất nước", Saqr nói. "Trong khi đó, mọi thứ đều thuận lợi cho phe nổi dậy. Người Nga cho rằng sứ mệnh của họ ở Syria đã hoàn thành".

Saqr tin rằng cả Nga và Iran, hai đồng minh thân cận nhất của ông Assad, không còn muốn can dự quá sâu vào Syria, khi các bên có những ưu tiên chiến lược cấp bách hơn. Hezbollah, lực lượng vũ trang từng sát cánh cùng quân đội của ông Assad, lại suy yếu đáng kể sau cuộc chiến với Israel và không thể chi viện.

Ông Assad muốn Iran liên hệ với Thổ Nhĩ Kỳ để dàn xếp, nhưng Tehran dường như không quá mặn mà với phương án này và không lạc quan rằng cuộc khủng hoảng lần này sẽ kết thúc tốt đẹp.

Ngày 6/12, Thổ Nhĩ Kỳ tuyên bố với phía Iran rằng thời gian cho các cuộc thương lượng ở Syria đã hết. "Mọi thứ đã kết thúc", Saqr cho hay.

Ngày 7/12, khi lực lượng đối lập áp sát Damascus, ông Assad đến Văn phòng Truyền thông Tổng thống họp lần cuối cùng và thông báo sẽ đến căn cứ không quân Hmeymim ở Latakia để "họp với phía Nga về chiến lược quân sự".

"Ông ấy có lẽ đã đi đường tắt ở phía nam thành phố, rồi đến sân bay Damascus và lên máy bay riêng đến căn cứ. Các nguồn tin của tôi cho biết ông ấy ở lại căn cứ Hmeymim vài giờ, chờ phía Nga chuẩn bị máy bay và an ninh, đảm bảo an toàn cho chuyến bay đến Moskva", Saqr kể lại.

Nga chưa bình luận về các tuyên bố của ông Saqr. Trong cuộc phỏng vấn với kênh NBC News của Mỹ hôm 10/12, Thứ trưởng Ngoại giao Nga Sergey Ryabkov xác nhận Tổng thống Bashar al-Assad được sơ tán khỏi Syria "bằng cách an toàn nhất có thể" đến Nga, song không tiết lộ chuyến bay sơ tán được tổ chức vào lúc nào.

Đến ngày 16/12, trong tuyên bố đầu tiên kể từ khi bị lật đổ, ông Assad khẳng định quyết định rời khỏi Syria "không được lên kế hoạch từ trước và cũng không diễn ra trong những giờ phút cuối cùng của cuộc chiến", cho biết ông vẫn có mặt ở thủ đô thực hiện nhiệm vụ đến sáng sớm 8/12.

Ông xác nhận đã di chuyển tới căn cứ quân sự Nga ở Latakia, khi quân nổi dậy bắt đầu tiến vào Damascus. Khi tình hình chiến sự xấu đi và căn cứ quân sự Nga chịu các đợt tập kích dữ dội bằng drone, phía Moskva đã yêu cầu chỉ huy cơ sở này "lập tức sơ tán toàn bộ về Nga vào tối 8/12".

Tổng thống Nga Vladimir Putin đã cấp quy chế tị nạn trên cơ sở nhân đạo cho gia đình ông Assad. Thứ trưởng Ryabkov khẳng định Moskva đã làm tròn trách nhiệm đối với ông Assad.