Nếu Trung Quốc và ASEAN ký kết COC, chính Mỹ cũng hưởng lợi. Nhưng liệu Mỹ có tham gia vào quá trình đàm phán và đa phương hóa COC?

Trung Quốc và cả ASEAN trong khoảng thời gian gần đây đã có những tuyên bố cụ thể, với những mong muốn khởi động đàm phán COC từ cả hai bên. COC như một cơ chế quản lý xung đột là rất cần thiết trong bối cảnh hiện nay, khi các tranh chấp lãnh thổ tại biển Đông chứa đựng nhiều yếu tố phức tạp. Vậy câu hỏi đặt ra ở đây là Mỹ, cường quốc có ảnh hưởng lớn nhất khu vực, sẽ đóng vai trò gì trong việc thúc đẩy COC? Và liệu có khả năng Mỹ cũng sẽ tham gia COC với tư cách là một bộ quy tắc ứng xử của tất cả các bên ở biển Đông, không giới hạn giữa các bên tranh chấp?

Nhân tố thúc đẩy và giám sát

Với tư cách là một trong những cường quốc hàng đầu, Mỹ sẽ là một nhân tố thúc đẩy việc xây dựng nên COC. Đối với Mỹ, biển Đông được coi là một trong những “lợi ích quốc gia” quan trọng, vì vậy một COC hiệu quả và thành công sẽ có tác động tích cực tới các lợi ích của Mỹ trong khu vực, đặc biệt là kinh tế và tự do hàng hải. Thúc đẩy COC cũng sẽ gia tăng uy tín của Mỹ khi chứng tỏ được rằng Washington hành xử có trách nhiệm và phù hợp với thông lệ và đạo đức.

Bên cạnh đó, Mỹ cũng là một trong các nhân tố khiến Trung Quốc phải cân nhắc một cách thật sự cẩn trọng đối với các cách tiếp cận khác nhau trong quá trình giải quyết các tranh chấp lãnh thổ tại biển Đông. Một COC sẽ có lợi hơn cho Trung Quốc trong thời điểm hiện tại, khi các hành động gây hấn trong thời gian gần đây của Bắc Kinh khiến các nước trong khu vực phản ứng một cách khá mạnh mẽ. Mỹ được các nước trong khu vực chọn lựa như là đối trọng hiệu quả duy nhất với Trung Quốc nếu có xung đột xảy ra. Trung Quốc càng gây căng thẳng sẽ càng không có lợi trong việc duy trì quyền lực trong dài hạn. COC sẽ là một công cụ quan trọng giúp Trung Quốc - ít nhất trong hiện tại - cứu vãn được uy tín của mình như là một cường quốc có trách nhiệm và qua đó giảm thiểu được phần nào ảnh hưởng của Mỹ tại khu vực chiến lược quan trọng của Trung Quốc ở phía nam.

Thứ hai, khi đã là nhân tố thúc đẩy xây dựng COC thì Mỹ cũng sẽ có thể nắm giữ vai trò “người giám sát”, thúc đẩy thực hiện COC và kiềm chế các hành động của Trung Quốc. Đây là một lựa chọn mà Mỹ dường như đang theo đuổi trong thời gian qua khi liên tục kêu gọi các bên, đặc biệt là Trung Quốc, tuân thủ luật pháp quốc tế. Bởi các lợi ích ràng buộc giữa Mỹ - Trung và thiệt hại khi đối đầu quân sự là quá lớn nên có thể tin rằng Mỹ sẽ ưu tiên các biện pháp kiềm chế hòa bình dựa trên thể chế quốc tế như COC và UNCLOS. Quan trọng hơn, việc Mỹ trở thành nhân tố thúc đẩy và giám sát cũng sẽ tạo nên uy tín cho COC và dễ dàng kêu gọi sự hợp tác của các bên có liên quan tham gia. Từ đó, COC trở thành một bộ quy tắc có lợi cho tất cả các bên ở biển Đông và giúp điều chỉnh các quan hệ trên biển.

Khả năng về phản ứng của Trung Quốc

Việc Mỹ tham gia và đa phương hóa COC sẽ giúp xây dựng COC trở thành một bộ quy tắc ứng xử chuẩn mực cho toàn khu vực, ràng buộc cho tất cả quốc gia liên quan trên toàn vùng biển Đông Nam Á. Nhiều quan điểm còn đi xa hơn, rằng Mỹ sẽ không chỉ dừng ở việc thúc đẩy xây dựng mà có thể còn tham gia vào quá trình đàm phán và đa phương hóa COC. Qua đó, COC trở thành một bộ quy tắc ứng xử cho tất cả các bên liên quan ở biển Đông chứ không chỉ điều chỉnh trong phạm vi các nước có tranh chấp, từ đó các nước ASEAN sẽ bảo vệ lợi ích của mình hiệu quả hơn, theo đúng quan điểm “mạnh dùng sức, yếu dùng luật”.

Tuy nhiên, những lợi ích to lớn này chỉ mang giá trị về mặt lý thuyết, bởi trên thực tế sẽ khó xảy ra chuyện Mỹ tham gia và đa phương hóa COC. Vì sao?

Bộ trưởng Ngoại giao Trung Quốc Vương Nghị (trái) yết kiến Thủ tướng Singapore Lý Hiển Long tại Văn phòng Thủ tướng Singapore trong chuyến thăm bốn nước ASEAN đầu tháng 5-2013 bàn về việc khởi động COC. Ảnh: GETTY IMAGES

Có hai khó khăn chính. Một là quá trình đàm phán liên quan đến quá nhiều quốc gia sẽ dẫn đến khó khăn khi tìm kiếm sự đồng thuận. Hiện nay ngay trong nội bộ ASEAN cũng vẫn tồn tại bất đồng, do đó rất có khả năng khi càng có nhiều nước tham gia thì sự khác biệt lợi ích sẽ càng lớn, càng khó đạt được sự đồng thuận. Việc Mỹ tham gia và đa phương hóa COC có thể có lợi cho các nước ASEAN nhưng lại khó cho nội bộ nước Mỹ khi họ phải chấp nhận giới hạn của mình vào luật và thể chế, trong khi hiệu quả mà họ nhận được thì lại mang tính gián tiếp.

Thứ hai, mục đích của Trung Quốc là muốn đẩy Mỹ ra khỏi biển Đông nên đã chủ động đề nghị COC tạo ra luật chơi có lợi cho họ. Do đó, nếu Mỹ can dự trực tiếp vào quá trình đàm phán này thì chắc chắn Trung Quốc sẽ ngay lập tức rút lui để Mỹ không thể gây sức ép hay áp đặt luật chơi. Khi đó, vô hình trung Mỹ sẽ trở thành kẻ can thiệp thô bạo, phá vỡ quá trình đàm phán, còn Trung Quốc sẽ lại có thể tiếp tục quay lại với các hành động gặm nhấm chủ quyền nước khác.

Bản chất của COC là quản lý xung đột giữa các bên có tranh chấp và vì vậy việc mang những đối tượng khác ngoài tranh chấp vào COC là điều khó có thể được chấp nhận. Trung Quốc chắc chắn sẽ không bao giờ muốn sự xuất hiện của Mỹ trong bất kỳ một thiết chế nào có mặt họ liên quan tới tranh chấp tại biển Đông. Việc Mỹ trực tiếp tham gia vào quá trình đàm phán và đa phương hóa COC cùng các cường quốc khác sẽ giúp quá trình đàm phán trở nên cân bằng hơn và gia tăng khả năng ràng buộc đối với Trung Quốc. Nhưng đó cũng có thể là già néo đứt dây.

Các tính toán chiến lược của Mỹ, có thể đảm bảo rằng Mỹ sẽ không can thiệp trực tiếp vào quá trình đàm phán và đa phương hóa COC mà chỉ đóng vai trò thúc đẩy, ít nhất là với cơ chế và bối cảnh như hiện tại.

Mỹ ủng hộ Philippines kiện Trung Quốc

Lâu nay Trung Quốc không hề muốn ở vào thế bị động, trong khi với tình hình hiện tại, sức ép của cộng đồng quốc tế và vụ kiện của Philippines đã đẩy Trung Quốc vào thế bị thúc ép, Trung Quốc phải tự tạo ra luật chơi cho chính mình. Bằng cách thúc đẩy COC, Trung Quốc cho rằng mình sẽ lật ngược tình thế, chủ động nắm “luật chơi” và dễ dàng thoát ra khỏi những rắc rối trước mắt. Tạp chí The Diplomat của Nhật đã đăng bài viết với nhan đề “Mỹ và thách thức tại biển Đông” của hai tác giả Patrick M.Cronin và Alexander Sullivan ở chương trình An ninh châu Á-Thái Bình Dương, Trung tâm an ninh mới của Mỹ (CNAS).

Theo đó, Mỹ cần tiến tới phê chuẩn Công ước LHQ về biển Đông (UNCLOS). UNCLOS sẽ thúc đẩy tiến tới thỏa thuận quốc tế dựa trên luật hàng hải. Mỹ cũng tiếp tục ủng hộ vụ Philippines kiện Trung Quốc ra Tòa án Trọng tài quốc tế vì tạo ra tiền lệ quan trọng. Hơn nữa, Mỹ còn đề cao vai trò lãnh đạo trung tâm của ASEAN và hối thúc tiến tới Bộ Quy tắc ứng xử tại biển Đông COC. Trong tương lai gần, Mỹ cần “đào sâu” quan hệ với Brunei, nước chủ tịch ASEAN năm 2013. Điều đáng khích lệ là Brunei đã làm rõ các nước thành viên ASEAN đều có quyền thảo luận về vấn đề an ninh hàng hải. Theo hai tác giả, Mỹ còn cần tăng cường quan hệ đối tác toàn diện với Indonesia bởi Indonesia có tiếng nói quan trọng tại ASEAN và khu vực. Indonesia không có tranh chấp tại biển Đông, vì thế nước này có thể đóng vai trò trung gian cho các bên liên quan.

Authors: My Anh - Tổng Hợp từ Internet