Sau hơn một năm chứng kiến Nga - Ukraine giao tranh trên chiến trường, một trong những bài học lớn nhất mà quân đội các nước rút ra là vai trò không thể thiếu của xe tăng trên chiến trường hiện đại.

Dù hứng chịu tổn thất nặng nề vì các loại vũ khí chống tăng, cả Nga và Ukraine vẫn trông cậy vào loại vũ khí này để tiến hành các đợt tấn công. Nga đang có kế hoạch tăng cường sản xuất xe tăng chiến đấu chủ lực T-90M, trong khi Ukraine hối thúc phương Tây nhanh chóng chuyển giao xe tăng hạng nặng.

Tuy nhiên, vũ khí mà cả Nga và Ukraine đều thiếu để bù đắp khoảng trống giữa xe tăng chiến đấu chủ lực với thiết giáp chở quân hiện nay chính là các mẫu xe tăng hạng nhẹ, vốn bị "hắt hủi" từ sau Thế chiến II, theo bình luận viên Benjamin Brimelow của Business Insider.

Mặc dù không có hỏa lực mạnh hoặc giáp dày, xe tăng hạng nhẹ được quân đội nhiều nước đánh giá là loại khí tài linh hoạt hơn và phù hợp hơn với những cuộc xung đột quy mô lớn, kéo dài trên địa hình phức tạp như ở Ukraine.

Thuật ngữ xe tăng hạng nhẹ xuất hiện khi các cường quốc quân sự xây dựng học thuyết xe tăng vào đầu thế kỷ 20. Trong thời kỳ đó, vai trò của xe tăng vẫn gây tranh cãi, song thiết kế của chúng dựa trên ba yếu tố là tính cơ động, giáp và hỏa lực.

Xe tăng hạng nhẹ là thiết kế ưu tiên tính cơ động, nên chúng có kích thước nhỏ, giáp mỏng và hỏa lực kém hơn so với các mẫu xe tăng hạng trung hay hạng nặng khác.

Thay vì được dùng để chống lại xe tăng hoặc công sự đối phương, xe tăng hạng nhẹ chủ yếu đối phó bộ binh và các loại thiết giáp, đồng thời thực hiện nhiệm vụ trinh sát, đột kích và hỗ trợ hỏa lực.

Xe tăng hạng nhẹ Type-15 của Trung Quốc trong lễ duyệt binh ở Bắc Kinh tháng 10/2019. Ảnh: Xinhua.

Sau Thế chiến II, xe tăng hạng nhẹ tiếp tục được Mỹ và Liên Xô sản xuất để có thể thả bằng dù hoặc tham gia các chiến dịch đổ bộ đường biển. Nhưng đến cuối thế kỷ 20, chúng dần biến mất, đặc biệt là khi xe chiến đấu bộ binh trở nên phổ biến nhờ ưu thế giá rẻ hơn và linh hoạt hơn.

Điều dó cũng tạo ra khoảng trống giữa xe tăng chủ lực, như mẫu M1 Abrams của Mỹ, với xe chiến đấu bộ binh như M2 Bradley và Stryker. Khoảng trống này khiến các binh sĩ thiếu một loại khí tài vừa có khả năng cơ động để hỗ trợ bộ binh ở địa hình bùn lầy, đồi núi, đồng thời lại có hỏa lực đủ mạnh để đối phó với boong-ke, ổ súng máy và thiết giáp đối phương.

Chiến trường Ukraine cho thấy xe tăng hạng nặng khó đảm nhận vai trò này, vì chúng có kích thước và trọng lượng lớn, dễ sa lầy khi băng tan và mặt đất trở nên lầy lội. Xe chiến đấu bộ binh bánh xích có thể chinh phục địa hình này, nhưng không có đủ hỏa lực hay giáp để tấn công đối phương.

Đây là lý do xe tăng hạng nhẹ được chú ý trở lại sau thời gian dài bị quên lãng. Một số nước như Mỹ, Nhật Bản và Trung Quốc trong thập kỷ qua cũng đã ứng dụng những thiết kế mới cho xe tăng hạng nhẹ để tăng cường năng lực của lực lượng tăng thiết giáp trong tương lai.

Tại Trung Quốc, Type-15, còn gọi là ZTQ-15, được đánh giá là xe tăng hạng nhẹ nổi tiếng với số lượng lớn nhất. Quân đội Trung Quốc biên chế Type-15 từ năm 2018 và đang sở hữu khoảng 500 chiếc.

Type-15 có kíp lái ba người, nặng khoảng 36 tấn và được trang bị pháo với rãnh khương tuyến 105 mm. Type-15 đặc biệt hoạt động tốt ở các môi trường có độ cao lớn như dãy Himalaya, nơi không khí loãng gây khó khăn cho hoạt động của các xe tăng hạng nặng.

Nhật Bản năm 2018 ra mắt thiết giáp bánh lốp Type-16 với tháp pháo giống xe tăng, dường như dự định cho chúng vận hành trong nước, nơi có mạng lưới đường bộ phát triển tốt.

Thiết giáp Type-16 Nhật Bản trong diễn tập bắn đạn thật tháng 5/2020. Ảnh: AFP.

Quân đội Nhật Bản đang vận hành khoảng 141 chiếc Type-16 và lên kế hoạch chế tạo tới 230 chiếc. Type-16 có kíp lái 4 người, nặng 26 tấn và được trang bị pháo với rãnh khương tuyến 105 mm. Nhật Bản phân loại Type-16 là phương tiện chiến đấu cơ động.

Type-16 được thiết kế để phản ứng nhanh trước các đợt tấn công, cũng như trinh sát và yểm trợ cho bộ binh. Mẫu thiết giáp này có thể để vừa khoang vận tải cơ Kawasaki C-2 của Nhật Bản và triển khai ở bất cứ đâu tại Nhật, kể cả các đảo xa, nhờ tính cơ động cao.

Lục quân Mỹ hồi tháng 6/2022 trao cho General Dynamics Land Systems hợp đồng trị giá 1,14 tỷ USD để phát triển hệ thống Hỏa lực Bảo vệ Di động (MPF), mẫu thiết giáp mới đầu tiên của quân chủng trong hơn 40 năm qua.

MPF là một phần của chương trình Phương tiện Chiến đấu Thế hệ Tiếp theo, nỗ lực của lục quân Mỹ nhằm cung cấp cho các nhóm tác chiến cấp lữ đoàn phương tiện có thể phá hủy công sự hoặc thiết giáp hạng nhẹ của đối phương.

Thiết giáp MDF tại một thao trường của lục quân Mỹ năm 2022. Ảnh: US Army.

Mẫu thiết giáp được kỳ vọng trở thành xe tăng hạng nhẹ mới của Mỹ có kíp lái 4 người, nặng 38 tấn, sử dụng pháo 105 mm. MDF có camera phía trước, hai bên và phía sau, cũng như hệ thống liên lạc ngoài xe để kíp lái trao đổi trực tiếp với bộ binh tháp tùng. Giống Type-15 và Type-16, MPF có thể gắn thêm giáp nếu cần.

General Dynamics Land Systems dự kiến bàn giao lô MDF đầu tiên cho quân đội Mỹ vào cuối năm nay. Lục quân Mỹ lên kế hoạch mua 504 thiết giáp MPF, phân bổ cho mỗi nhóm tác chiến cấp lữ đoàn 14 chiếc.

Các quốc gia khác cũng thể hiện mối quan tâm tương tự. Nga lên kế hoạch sản xuất loạt pháo chống tăng tự hành 2S25M Sprut-SD, loại thiết giáp sử dụng pháo 125 mm giống xe tăng chủ lực T-72 và T-90. Trong khi đó, Ấn Độ đang theo đuổi chương trình phát triển xe tăng hạng nhẹ nội địa để hỗ trợ tốt hơn cho lực lượng hoạt động trên dãy Himalaya.