Hình vẽ mô tả các pha của Mặt Trăng tương ứng với vị trí của nó trên quỹ đạo quay quanh Trái Đất. (Ảnh: Vật Lý Thiên Văn)

Tháng 12 Âm lịch năm nay chỉ có 29 ngày, tức là người dân sẽ không phải chờ đến đêm 30 Tết để đón Giao thừa.

Theo Lịch vạn niên, không chỉ Tết Ất Tỵ 2025 mà trong vòng 8 năm tới, lịch âm tháng Chạp (tháng 12) sẽ chỉ có 29 ngày. Mãi đến năm 2033, người dân đón Tết Âm lịch mới lại trải qua ngày 30 Tết.

Lý giải về điều này, nhà nghiên cứu Đặng Vũ Tuấn Sơn, Chủ tịch Hội Thiên văn và Vũ trụ học Việt Nam (VACA) cho biết, lịch Âm được tính theo chu kỳ của Mặt trăng.

Theo đó, ánh sáng mà ta nhìn thấy từ Mặt trăng là sự phản xạ một phần ánh sáng mà nó nhận được từ Mặt trời. Mặt trăng lại di chuyển xung quanh trái đất, nên không phải lúc nào ta cũng nhìn thấy toàn bộ mặt được chiếu sáng của nó, vì vậy có những pha tròn, khuyết...
"Vì chu kỳ pha của Mặt trăng không phải đúng 30, cũng không phải đúng 29 ngày mà là xấp xỉ 29,53 ngày (tính từ thời điểm Trăng hoàn toàn tròn này tới điểm hoàn toàn tròn tiếp theo), nên các tháng Âm lịch thay phiên nhau có 29 hoặc 30 ngày để bù trừ sao cho khớp với chu kỳ", nhà nghiên cứu giải thích.

Để làm chuẩn, các nhà thiên văn phương Đông trước đây đã lấy mốc là thời điểm hoàn toàn không Trăng mỗi tháng - thường gọi là "điểm sóc" làm mùng 1 của tháng Âm lịch. "Điểm sóc" là khi Mặt trăng ở vị trí mà toàn bộ phần được chiếu sáng của nó không hướng chút nào về phía Trái đất.

"Như vậy, nếu hết ngày thứ 30 của một tháng nhưng chưa có "điểm sóc" mà phải đợi tới ngày hôm sau, thì tháng đó là tháng đủ (có 30 ngày), hôm sau là mùng 1 của tháng tiếp theo.

Ngược lại, nếu "điểm sóc" rơi vào ngay sau ngày 29 thì ngày lẽ ra là 30 đó trở thành ngày mùng 1 của tháng tiếp theo, còn tháng trước đó chỉ có 29 ngày và được gọi là tháng thiếu", ông Đặng Vũ Tuấn Sơn nói.

Theo chuyên gia, tháng Chạp của năm Giáp Thìn 2024 có "điểm sóc", theo các tính toán chính xác về thiên văn học, rơi vào 05h26 ngày 31.12.2024. Nếu cộng thêm 29,53 ngày thì "điểm sóc" tiếp theo là khoảng hơn 18h ngày 29.1.2025 (thực tế là 19h35, do còn nhiều yếu tố khác gây ra dao động trong độ dài của chu kỳ Trăng).

Như vậy, ngày 29.1.2025 trở thành ngày đầu tiên của tháng mới, cũng là ngày đầu tiên của năm mới Ất Tỵ 2025. Ngày 29 tháng Chạp trở thành ngày cuối cùng của năm Giáp Thìn. Với cách tính tương tự như vậy, ta có thể ra được kết quả tương đối chính xác cho ngày đầu năm của các năm tiếp theo.

Theo tính toán, đến tận khi kết thúc năm Tân Hợi (2032), tháng Chạp luôn dừng lại ở ngày 29.

Chuyên gia khẳng định: "Đây hoàn toàn chỉ là trùng hợp do quy ước của chính con người. Việc này không hề có nguyên nhân tự nhiên, cũng không liên quan hoặc gây ảnh hưởng gì tới chu kỳ thời tiết mà có chăng chỉ liên quan tới thói quen sinh hoạt và chuẩn bị cho những ngày Tết".

Ở góc nhìn ngược lại, việc một tháng nào đó trong năm luôn là tháng thiếu hoặc luôn là tháng đủ trong vài năm liên tiếp không phải là chuyện hiếm. Chỉ vì đa số chúng ta ít chú ý tới chúng như ngày cuối năm mà thôi.

Vì sao tháng 12 Âm lịch được gọi là tháng Chạp?

Chữ “chạp” là một biến âm của từ “lạp” trong tiếng Hán. Lễ tế thần cuối năm của người Trung Quốc xưa được gọi là Lạp, do đó tháng cuối năm được gọi là Lạp nguyệt. Đây là khoảng thời gian các gia đình thăm nom, sửa dọn phần mộ tổ tiên để chuẩn bị đón Tết.

 “Lạp” trong tiếng Hán còn có nghĩa là lễ tất niên, cũng liên quan đến tập tục kể trên.

Từ “Lạp nguyệt” được gọi theo cấu trúc tiếng Việt cùng với sự biến âm để trở thành “tháng Chạp”, một cách gọi khác của tháng cuối cùng năm Âm lịch. Đây cũng là tháng nhiều lễ lạt cúng bái nên dần dần có từ “giỗ chạp”.

Đối với câu hỏi “tháng Chạp là gì”, có một cách lý giải khác như sau: Chữ “lạp” trong tiếng Hán cũng có nghĩa là thịt. Tháng cuối năm, mọi người có xu hướng tích trữ thực phẩm để đối phó với giá rét, đồng thời chuẩn bị ăn Tết, trong đó quý nhất là các loại thịt. 

Tháng Chạp đối với người Việt Nam rất quan trọng, là khoảng thời gian mọi người hướng tới tổ tiên, dành thời gian thăm nom, chăm sóc phần mộ của gia tộc. Về mặt công việc, đây cũng là hạn chót để hoàn thành các kế hoạch năm, chuẩn bị tống tiễn năm cũ, giải quyết những rắc rối, đen đủi, phiền toái với hy vọng sẽ đón năm mới tốt lành.

Tháng 12 Âm lịch là tháng có nhiều lễ cúng nhất trong năm, bao gồm: Lễ cúng mùng 1, ngày rằm, cúng  tiễn ông Táo chầu trời (23 tháng Chạp), cúng tất niên (thường vào chiều 30 Tết hoặc các ngày trước đó).