Có hai chủng HIV là HIV-1 (bắt nguồn từ tinh tinh) và HIV 2 (bắt nguồn từ một loài khỉ nhỏ ở châu Phi có tên Sooty Mangabey). HIV-1 có khả năng lây truyền cao và trên phạm vi toàn cầu. Các nhà nghiên cứu cho rằng, ở giai đoạn lây nhiễm đầu tiên của chủng HIV-1 sang người vẫn ở mức độ nhẹ và thậm chí những con virut này bị tiêu diệt bởi hệ miễn dịch của con người.

Nhưng càng về sau, HIV phát triển đột biến, phức tạp, kết hợp lại với nhau và làm suy giảm hệ miễn dịch của con người. Cho đến đầu những năm 80 của thế kỷ trước, khi trường hợp đầu tiên trên thế giới công nhận bệnh nhân mắc HIV thì loại virus này đã trở thành án tử hình dành cho người bệnh.

Một nhóm các nhà nghiên cứu quốc tế, đứng đầu là các nhà khoa học trường Đại học Oxford và trường Đại học Leuven, đã xây dựng lại lịch sử di truyền của chủng HIV-1 nhóm M – một sự kiện cho thấy virus HIV đã lây lan trên toàn lục địa châu Phi và trên thế giới. Họ kết luận rằng đại dịch HIV bắt nguồn từ Kinshasa (thuộc Congo). Các phân tích của nhóm nghiên cứu cho thấy tổ tiên chung của nhóm M có khả năng cao xuất phát từ vùng Kinshasa vào khoảng năm 1920.

Đã có ít nhất 13 lần virus HIV lan truyền từ các loài động vật linh trưởng và khỉ không đuôi đến con người, nhưng chỉ có một trong những lần lan truyền đó dẫn đến đại dịch ở người. Đó chính là lần lây lan virus HIV-1 nhóm M, và kết quả là cho đến nay đã có gần 75 triệu người nhiễm bệnh. Phân tích của nhóm nghiên cứu cho thấy giữa những năm 1920 và năm 1950, một "cơn bão" đã xảy ra, đó là cơn bão phát triển đô thị, công cuộc xây dựng đường sắt trong suốt thời gian cai trị thuộc địa ở Bỉ, và những thay đổi của nền thương mại tình dục. Trong lúc đó, virus HIV bắt đầu xuất hiện và nổi lên ở Kinshasa. Sự kết của các yếu tố này đã dẫn đến đại dịch HIV trên toàn cầu.

"Cho đến nay hầu hết các nghiên cứu chỉ tiếp cận từng phần lịch sử di truyền của HIV, xem xét bộ gen HIV đặc biệt ở những vị trí đặc biệt", Giáo sư Oliver Pybus thuộc Đại học Oxford cho biết. "Lần đầu tiên chúng tôi đã phân tích tất cả các bằng chứng cho phép chúng tôi ước tính thống kê nguồn gốc một virus. Có vẻ như sự kết hợp của các yếu tố tại Kinshasa trong đầu thế kỷ 20 đã tạo ra một "cơn bão hoàn hảo" cho HIV, dẫn đến dịch bệnh không thể ngăn cản trên toàn vùng châu Phi cận Sahara".

Một trong những yếu tố phân tích mà các nhà nghiên cứu cho là chìa khóa dẫn đến đại dịch HIV là quá trình liên kết giao thông vận tải của Congo, đặc biệt là đường sắt, khiến Kinshasa trở thành một trong những điểm kết nối tốt nhất của tất cả các thành phố trung tâm châu Phi.

"Vào cuối những năm 1940, có trên một triệu người lưu thông qua vùng Kinshasa bằng đường sắt mỗi năm". Tiến sĩ Nuno Faria thuộc Khoa Động vật học của Đại học Oxford cho biết. ’Dữ liệu di truyền của chúng tôi cho thấy HIV lây lan rất nhanh khắp các nước Cộng hòa Congo (quốc gia có diện tích bằng cả vùng Tây Âu), lan truyền qua những người đi lại bằng đường sắt và đường thủy đến vùng Mbuji-Mayi, Lubumbashi ở miền Nam cực và Kisangani ở phía Bắc vào cuối những năm 1930 và đầu những năm 1950, hình thành các ổ nhóm lây lan HIV-1 ở những khu vực kết nối với các nước phía nam và phía đông châu Phi. Chúng tôi nghĩ rằng virus HIV đã lây lan từ các nhóm nhỏ đến một lượng lớn dân cư do sự thay đổi của xã hội vào năm 1960 và cuối cùng HIV đã thực sự lây lan ra toàn thế giới".

Cũng có thể sự tăng trưởng dân số hoặc sự biến đổi trong di truyền giữa HIV-1 nhóm M và các dòng virus HIV khác là yếu tố chính gây ra đại dịch HIV. Tuy nhiên, bằng chứng nghiên cứu cho thấy cùng với sự phát triển của giao thông, thay đổi xã hội cũng như hành vi mại dâm, các sáng kiến ​​y tế cộng đồng đối với các bệnh khác dẫn đến việc sử dụng kim tiêm không an toàn đã góp phần biến HIV thành một đại dịch.

Các nhà khoa học cho biết, cần có thêm các nghiên cứu khác nữa để hiểu rõ vai trò của các yếu tố xã hội khác nhau đối với nguồn gốc của đại dịch HIV; nghiên cứu đặc biệt trên các mẫu lưu trữ để hiểu về nguồn gốc và sự tiến hóa của HIV, nghiên cứu về mối quan hệ giữa sự lây lan của viêm gan C và sử dụng kim tiêm không an toàn trong sáng kiến ​​y tế cộng đồng cũng có thể cung cấp những hiểu biết sâu hơn về các điều kiện khiến HIV lây lan rộng rãi.