Chỉ trong vòng hai năm 2018 và 2019, các cư dân ở vùng ngoại ô thành phố Sydney đã báo cáo tổng cộng 338 "vụ trộm cắp" trong khu vực sinh sống của mình. Điều đáng nói là tốc độ gia tăng rất nhanh của chúng. Năm 2018, những tên trộm chỉ mới xuất hiện ở 3 khu vực thì đến năm 2019, chúng đã lan tới 44 vùng vực ngoại ô của Sydney.

Một vài chiếc camera đã quay lại được chân dung của thủ phạm: Tất cả chúng đều là những con vẹt lông trắng, có mào vàng thuộc giống Cacatua galerita. Nhưng thứ mà con người bị mất cắp là gì? Trên thực tế, nó chẳng đáng quan tâm: chút vụn bánh mì xương cá hoặc trái cây thừa trong thùng rác.

Điều kỳ lạ là ở chỗ mọi thùng rác ở Sydney trước nay đều được đóng kín nắp. Một con vẹt nào đó đã vô tình học được cách mở nắp thùng rác bằng mỏ. Sau đó, nó bắt đầu dạy kỹ năng cho các con vẹt khác. Những con vẹt này lại tiếp tục dạy cho những con vẹt khác nữa.

Cứ thế, cả một quần thể vẹt ở ngoại ô Sydney bây giờ đã trở thành những bậc thầy trộm rác thành thục.

Vẹt ở ngoại ô Sydney mở thùng rác một cách điêu luyện  

Các nhà khoa học cho biết đây là một dấu hiệu của sự tiến hóa về mặt văn hóa (Cultural evolution) của vẹt Cacatua galerita – một khái niệm mà Charles Darwin đã nhắc tới từ thế kỷ 19.

Phát hiện này nằm trong khuôn khổ nghiên cứu của Viện Nhân chủng học Tiến hóa Max Planck. Trong đó, các nhà khoa học muốn điều tra một hiện tượng được nhiều người dân ở ngoại ô Sydney báo cáo từ lâu. Họ đôi khi nhìn thấy những con vẹt có thể mở nắp thùng rác một cách điêu luyện.

Có những đoạn video trên Youtube cho thấy một con vẹt lấy mỏ kẹp vào góc nắp thùng rác rồi bắt đầu nâng nó lên. Con vẹt biết để hờ mỏ của nó vào cạnh của cái nắp, rồi đi lạch bạch về phía bản lề đối diện trên thành thùng. Cuối cùng nó bất ngờ lật cái nắp thùng mở hẳn ra và bắt đầu thưởng thức bữa tiệc buffet của mình.

Ngay cả khi người dân Sydney đã đè một viên gạch nặng lên nắp thùng rác, những con vẹt cũng tìm ra cách đẩy nó xuống để mở khóa thứ mà chúng cho là kho báu.

Một viên gạch cũng không thể làm khó những con vẹt này  

Barbara Klump, một nhà sinh thái học hành vi tại Viện Hành vi Động vật Max Planck đã cố gắng thống kê lại tất cả các vụ trộm rác của vẹt Cacatua galerita, với mong muốn có được cái nhìn tổng thể về sự xuất hiện của chúng.

Trong hai năm 2018 và 2019, cô đã phát phiếu khảo sát tới 478 vùng ngoại ô ở Sydney và thu được 1.369 báo cáo tất cả. Trong đó, người dân đã tận mắt chứng kiến 338 vụ trộm thùng rác của vẹt Cacatua galerita.

Trước năm 2018, báo cáo cho thấy chỉ có 3 khu vực ở ngoại ô Sydney xuất hiện những con vẹt biết mở thùng rác. Nhưng đến năm 2019, những sự kiện này đã lan rộng ra tới 41 khu vực xung quanh.

Sự lây lan nhanh chóng của hành vi này trong một khoảng thời gian rất ngắn khiến Klump và các đồng nghiệp nghi ngờ lũ vẹt đã dạy nhau làm điều này, trong một mô hình gọi là tiến hóa về mặt văn hóa.

Tiến hóa văn hóa là một lý thuyết tiến hóa mô tả sự thay đổi của một quần thể có tính xã hội, trong đó các cá thể thông qua việc giảng dạy, bắt chước và các hình thức truyền tải xã hội khác đã học hỏi từ các cá thể khác từ đó thay đổi hành vi của mình.

Lý thuyết này đã được Charles Darwin mô tả từ thế kỷ 19, và vẫn được sử dụng để miêu tả xã hội của các loài động vật cũng như con người cho đến tận ngày nay. Chẳng hạn, một quần thể tinh tinh có thể học nhau các thủ thuật đào mật ong và dạy cho những con tinh tinh khác trong đàn làm điều đó.

Đối với xã hội con người, chúng ta đã liên tục tiến hóa về mặt văn hóa theo nhiều dài lịch sử của mình, từ việc học cách sử dụng lửa, phát minh ra quần áo, các công cụ, sự mở rộng của các nền văn hóa đồ đồng, đồ sắt rồi đến cả khoa học công nghệ, luật pháp cũng như chiến tranh.

Trên môi trường internet ngày nay, tiến hóa về mặt văn hóa cũng được thể hiện một cách nhanh chóng và rõ nét. Chẳng hạn như trào lưu chế ảnh meme trước đây hoặc việc GenZ đang bắt chước nhau, cover các video ngắn trên mạng xã hội TikTok.

Khái niệm tiến hóa về mặt văn hóa bổ sung cho tiến hóa về mặt sinh học, trong đó, các loài sinh vật không chỉ đi lên nấc thang tồn tại của mình bằng các đột biến trong gen, mà còn bằng những gì học được, lưu truyền được trong quần thể.

Trở lại với những con vẹt Cacatua galerita ở ngoại ô Sydney, tại sao các nhà khoa học nghĩ rằng chúng đang thể hiện một sự tiến hóa về mặt văn hóa? Đó là bởi họ đã thống kê được ít nhất 3 mô hình mở nắp thùng rác khác nhau từ những con vẹt.

Mô hình thứ nhất, trong đó, những con vẹt chỉ dùng mỏ kẹp lấy thành của thùng rác và hất lên.

Mô hình thứ hai, những con vẹt ban đầu sẽ dùng chân để mở nắp thùng rác rồi mới dùng đến mỏ.

Và mô hình thứ ba, những con vẹt sẽ dùng đầu của chúng trong giai đoạn đẩy nắp ra ngoài.

Ba cách mở nắp thùng này lại phân bố ở các khu vực địa lý tách biệt nhau. Và càng ra xa điểm phát tán ban đầu, các mô hình của mở nắp thùng rác của vẹt lại càng bị tam sao thất bản.

"Kết quả của chúng tôi cho thấy sự lan rộng của kỹ năng này không chỉ dẫn đến việc hình thành nền văn hóa trong quần thể vẹt, mà còn có thể hình thành cả các nền văn hóa rẽ nhánh có sự khác biệt về mặt địa lý", các tác giả viết.

Hơn 90% các vụ việc, con vẹt đực giàu kỹ năng sẽ mở nắp thùng rác dưới sự chứng kiến của những con vẹt khác xung quanh.

Quan sát kỹ hơn các sự kiện này, Klump và nhóm nghiên cứu của cô thấy những con vẹt đực già dường như là những con sử dụng kỹ năng thành thạo nhất.

Hơn 90% các vụ việc, con vẹt đực giàu kỹ năng sẽ mở nắp thùng rác dưới sự chứng kiến của những con vẹt khác xung quanh. Nó cứ như một lớp học của loài vẹt. Các nhà khoa học còn quan sát thấy có những cặp vẹt già và vẹt non thường đi với nhau, dường như là một hoạt động kèm cặp của chúng.

Họ cho biết những quan sát này phù hợp với khái niệm học tập xã hội và tiến hóa về mặt văn hóa. Trước đây, vẹt cũng được biết đến với các quần thể văn hóa khác nhau, với giọng âm khác nhau.

Chúng nổi tiếng là một loài vật có tính xã hội cao và bộ não thực sự thông minh. Trên thực tế, một số chuyên gia về chim cho rằng vẹt Cacatua galerita ở Australia có thể có trí khôn như tinh tinh. Do đó, không có gì quá ngạc nhiên khi chúng phát triển được một kỹ năng và đang tiến hóa về mặt văn hóa trong quần thể của mình.