Tổng thống Donald Trump ngày 20/1 đã ký khoảng 200 sắc lệnh, chỉ thị về đối nội, đối ngoại, thương mại, kinh tế. Đây là các công cụ hành pháp quan trọng, cho phép tổng thống Mỹ định hình chính sách của mình mà không phải phụ thuộc vào nhánh lập pháp.

Quyền lực này được quy định trong Điều II hiến pháp Mỹ, nêu rõ "quyền lực hành pháp được trao cho tổng thống". Tổng thống còn là tổng tư lệnh, đồng nghĩa có thể dùng sắc lệnh giao nhiệm vụ cho quân đội.

Trong số các công cụ hành pháp của tổng thống Mỹ, sắc lệnh có vai trò quan trọng nhất, vì mang tính ràng buộc pháp lý và có thể có hiệu lực ngay lập tức sau khi ký.

Tổng thống Donald Trump giơ một sắc lệnh được ông ký tại Nhà Trắng ngày 20/1. Ảnh: AP

Sắc lệnh hành pháp là chỉ thị được ký và công bố bởi tổng thống để điều hành hoạt động chính phủ liên bang. Thông thường, Nhà Trắng sẽ ban sắc lệnh trước, sau đó thông báo trên công báo chính phủ. Văn kiện cần tuân thủ hệ thống phân loại trong Bộ quy định pháp luật liên bang.

Sắc lệnh không cần được quốc hội thông qua, và cơ quan lập pháp cũng không dễ bác bỏ chúng, do đó, đây là công cụ quan trọng giúp tổng thống Mỹ nhanh chóng triển khai chương trình nghị sự của mình. Theo Hiệp hội Luật sư Mỹ, chỉ tổng thống đương nhiệm mới có thể đảo ngược sắc lệnh hành pháp đã được những người tiền nhiệm ban hành.

"Nhưng sắc lệnh không thay thế hoặc trái với các luật đã được quốc hội thông qua, mà chỉ 'điền vào chỗ trống'", Susan Sullivan Lagon, nhà nghiên cứu tại Viện Các vấn đề chính phủ, Đại học Georgetown, Washington, nói với NPR.

Các đời tổng thống Mỹ đều ban hành ít nhất một sắc lệnh, ngoại trừ William Henry Harrison, người qua đời một tháng sau khi nhậm chức và chưa kịp ký sắc lệnh nào. Đôi khi sắc lệnh được ban hành để tránh xảy ra một cuộc khủng hoảng trong nước.

Tổng thống Harry Truman năm 1952 ký sắc lệnh đặt ngành thép dưới sự quản lý của chính phủ để tránh một đợt đình công. Tổng thống Joe Biden khi nhậm chức tháng 1/2021 đã ký sắc lệnh đưa Mỹ trở lại Thỏa thuận Paris năm 2015 về chống biến đổi khí hậu, đảo ngược quyết định ông Trump đưa ra trong nhiệm kỳ đầu. Ngoại trưởng Mỹ Antony Blinken khi đó nói động thái "để giúp tất cả chúng ta tránh thảm họa từ tình trạng nóng lên toàn cầu".

Sắc lệnh có thể có hiệu lực ngay lập tức, như lệnh ân xá của ông Trump cho khoảng 1.500 người liên quan vụ bạo loạn Đồi Capitol năm 2021. Ít nhất hai người đang thi hành án tù tại Washington đã được trả tự do ngay trong đêm 20/1, vài giờ sau khi ông Trump ký sắc lệnh. Một số sắc lệnh khác cần có thời gian để triển khai, như việc ông Trump chỉ đạo cơ quan liên bang "hỗ trợ giá khẩn cấp" để ứng phó lạm phát.

Sắc lệnh phải trong khuôn khổ luật pháp, nên về lý thuyết chúng cần được Văn phòng Tư vấn Pháp lý Bộ Tư pháp đánh giá trước. Nhưng việc này không phải lúc nào cũng được thực hiện, dẫn đến một số sắc lệnh có thể đối mặt các vụ kiện tụng ở tòa án.

Trong số văn kiện ông Trump ký ngày 20/1, hai sắc lệnh về tạm dừng lệnh cấm TikTok trong 75 ngày và xóa bỏ quyền công dân cho người sinh ra tại Mỹ đang đối mặt thách thức này. Chúng lần lượt không thỏa mãn điều kiện trong Đạo luật Bảo vệ người Mỹ khỏi ứng dụng do đối thủ nước ngoài kiểm soát (PAFACA) được ông Biden ký ban hành tháng 4/2024 và vi phạm Tu chính án thứ 14.

Tòa án có thể bác bỏ sắc lệnh nếu kết luận chúng trái pháp luật, như Tòa án Tối cao từng bác nỗ lực của Truman. Ngoài ra, dù không thể đảo ngược được sắc lệnh, quốc hội vẫn còn phương án khác là thông qua đạo luật mới để cản trở quyết định hành pháp hoặc không phân bổ ngân sách theo yêu cầu từ Nhà Trắng.

Ông Trump đang có lợi thế trong khía cạnh này, bởi đảng Cộng hòa đang chiếm thế đa số tại cả Thượng viện lẫn Hạ viện. Ngoài ra, trên cương vị tổng thống, ông Trump còn có quyền phủ quyết đạo luật mà quốc hội trình ký để ban hành.

Một hạn chế nữa của sắc lệnh là nó có thể bị người kế nhiệm bác bỏ, như ông Trump 20/1 lại ký sắc lệnh rút Mỹ khỏi Thỏa thuận Paris.

Tòa nhà quốc hội Mỹ được chụp ngày 5/11/2024. Ảnh: AP

Ngoài sắc lệnh, tổng thống Mỹ còn có các động thái hành pháp khác như tuyên bố tổng thống và lệnh hành chính, gồm bản ghi nhớ và chỉ thị. Khác với sắc lệnh, những động thái còn lại thường không ràng buộc pháp lý và không cần công bố trên công báo.

Tuyên bố tổng thống là thông tin mà Nhà Trắng muốn truyền đạt đến công chúng, như về ngày nghỉ liên bang, nghi lễ hay những quyết định khác nằm trong quyền hạn tổng thống, như ân xá. Bản ghi nhớ có vai trò thấp hơn sắc lệnh hành pháp và thường nêu quan điểm của chính quyền với một vấn đề chính sách.

Chính quyền ông Biden gần đây đã phát tuyên bố tổng thống để thông báo cựu tổng thống Jimmy Carter qua đời, yêu cầu treo cờ rủ trong 30 ngày và chỉ thị ngày quốc tang.

Tổng thống Franklin D. Roosevelt đang giữ kỷ lục, khi thực hiện 3.721 động thái hành pháp trong 12 năm nhiệm kỳ. Tổng thống Trump ban hành 220 sắc lệnh trong nhiệm kỳ đầu 2017-2021, trong khi người kế nhiệm Biden ban hành 162 sắc lệnh.

Số động thái hành pháp các tổng thống gần đây. Đồ họa: BBC

Giáo sư Cristina Rodriguez, Trường Luật Yale, cho biết một số tổng thống Mỹ bị chỉ trích vì lạm dụng sắc lệnh hành pháp, thay vì dựa trên các đạo luật được quốc hội thông qua, để triển khai chương trình nghị sự, nhưng số lượng không phải là tiêu chí đáng xem xét.

"Số lượng không quan trọng bởi còn tùy thuộc xem những sắc lệnh đó có hợp pháp không, hay liệu tổng thống có đang lạm quyền hay không", theo bà Rodriguez. "Điều quan trọng là ông ấy muốn làm gì trong những sắc lệnh đó".