Hồi tháng 2, Tổng thống Joe Biden tiếp đón Thủ tướng Đức Olaf Scholz tại Nhà Trắng, với xung đột Nga - Ukraine và chiến sự ở Gaza là hai chủ đề chính trong cuộc gặp dài khoảng 90 phút. Cuộc gặp chỉ có ông Biden và ông Scholz, không có trợ lý hay người ghi chép nào.

Theo Wall Street Journal, Tổng thống Biden và Thủ tướng Scholz còn thảo luận về một câu hỏi: Liệu Mỹ và Đức có sẵn sàng thực hiện một trong những cuộc trao đổi tù nhân phức tạp nhất với Nga kể từ sau Chiến tranh Lạnh hay không.

Mỹ muốn Nga trả tự do cho hai công dân mà Washington cáo buộc Moskva đã bắt giam trái phép là cựu lính thủy đánh bộ Paul Whelan và phóng viên Evan Gershkovich. Trong khi đó, Moskva muốn Berlin trả tự do cho Vadim Krasikov, công dân Nga đang chịu án tù chung thân ở Đức vì tội giết người.

Đây là điều Berlin khó chấp thuận, nhưng công chúng Đức có thể hài lòng nếu Moskva đồng ý trả tự do cho chính trị gia đối lập Alexei Navalny. Navalny lĩnh tổng cộng khoảng 30 năm tù với cáo buộc tham gia chủ nghĩa cực đoan cùng các tội danh khác và bị đến chuyển nhà tù ở miền bắc Nga cuối năm 2023.

Tổng thống Mỹ Joe Biden và Thủ tướng Đức Olaf Scholz tại Nhà Trắng ngày 9/2. Ảnh: Reuters

Mỹ và Đức nhất trí nghiên cứu kỹ hơn ý tưởng này. Tuy nhiên, hai nước đồng minh không có cơ hội để thực hiện. Giới chức Nga thông báo Navalny đã chết tại trại giam hôm 16/2 vì "nguyên nhân tự nhiên". Chính trị gia đối lập Nga được an táng ở Moskva hôm 1/3.

Tổng thống Vladimir Putin ngày 18/3 tiết lộ một quan chức Nga đã trình bày với ông phương án thả một số phạm nhân tại Nga, trong đó có Navalny, đổi lấy một số công dân bị giam ở nước ngoài. Putin nói điều kiện duy nhất mà ông yêu cầu là sau khi được thả, Navalny sẽ ở lại phương Tây và "không bao giờ trở lại".

"Navalny qua đời là một sự kiện đáng tiếc", ông Putin nói.

Sự kiện được mô tả là bước lùi gây sốc trong số những cuộc đàm phán bí mật về tù nhân giữa Washington và Moskva, vốn gây nhiều khó khăn cho Mỹ suốt hai nhiệm kỳ tổng thống.

Mỹ từng chỉ có một công dân được coi là bị giam trái phép tại Nga là Whelan, 54 tuổi. Whelan bị lực lượng an ninh Nga bắt tại một khách sạn gần Điện Kremlin tháng 12/2018 với cáo buộc gián điệp. Ông bị tòa án Nga kết án 16 năm tù năm 2020.

Danh sách này tăng dần qua các năm, với những cái tên như Brittney Griner, Trevor Reed, Evan Gershkovich, Travis Leake, Marc Fogel, Alsu Kurmasheva và Ksenia Khavana, trong đó Kurmasheva và Khavana mang hai quốc tịch Nga - Mỹ.

Cựu lính thủy đánh bộ Mỹ Paul Whelan chờ nghe tòa tuyên án trong phiên xét xử ở Moskva, Nga, ngày 15/6/2020. Ảnh: AFP

Khi cái tên Paul Whelan được gửi đến đại sứ quán Mỹ ở Moskva, không ai biết ông là ai, ngoại trừ việc công dân Mỹ này bị lực lượng an ninh Nga bắt tại một khách sạn. Giới chức Mỹ tin Whelan đã bị gài bẫy. Trong trại giam, Whelan nói với các luật sư rằng an ninh Nga ập vào ngay khi ông vừa nhận một USB từ bạn. Một luật sư trấn an Whelan rằng "ông sẽ được trao đổi".

Jon Huntsman, đại sứ Mỹ tại Moskva khi đó, đã đến gặp Whelan. "Tôi từng là lính thủy đánh bộ. Tôi mạnh mẽ và có thể vượt qua chuyện này", Whelan nói với Huntsman.

Ông Huntsman sau đó tìm cách trao đổi trực tiếp với Yuri Ushakov, cố vấn chính sách đối ngoại của ông Putin. Phía Mỹ kỳ vọng cứu Whelan bằng việc thả Maria Butina, nhà hoạt động Nga trước đó hai tuần đã thừa nhận can thiệp chính trường Mỹ, hoặc phi công Konstantin Yaroshenko lĩnh án 20 năm tù vì buôn lậu ma túy. Viktor Bout, trùm buôn vũ khí đang thụ án 25 năm tù ở Mỹ, cũng là một phương án, được cho là hấp dẫn hơn với Điện Kremlin.

Huntsman đến Nhà Trắng và thúc đẩy tổng thống Donald Trump về một thỏa thuận. Nhưng ông Trump và đội ngũ an ninh quốc gia lo ngại ông Putin sẽ cảm thấy Mỹ mềm yếu nếu Washington quá mong muốn Moskva thả Whelan.

Đề xuất đổi Whelan lấy Butina hoặc Yaroshenko không có tiến triển, trong khi thả Bout quá rủi ro, đến mức cố vấn an ninh quốc gia của Trump khi đó là John Bolton lập tức bác bỏ.

Tháng 4/2019, Mỹ mất lợi thế khi tòa án liên bang kết án Butina 18 tháng tù. Án phạt ngắn khiến Moskva chỉ cần chờ cô mãn hạn tù. Tháng 8/2019, cán cân tiếp tục nghiêng về phía Nga. Cảnh sát Nga bắt cựu lính thủy đánh bộ Mỹ Trevor Reed với cáo buộc hành hung một sĩ quan, đối mặt án tù 9 năm.

Tháng kế tiếp, Hạ viện Mỹ bắt đầu quy trình luận tội ông Trump, cáo buộc ông đã dùng gói viện trợ quân sự để gây áp lực buộc Ukraine điều tra cha con ông Biden, khi đó đang là đối thủ của Trump trong cuộc đua vào Nhà Trắng năm 2020. Vấn đề trao đổi tù nhân với Nga bị gạt sang một bên.

Tháng 10/2019, đại sứ Huntsman từ chức và điều tốt nhất giới chức Mỹ có thể làm khi đó là thỏa thuận để chăm sóc y tế cho Whelan và Yaroshenko.

Khoảng 5 tuần trước ngày bầu cử Mỹ năm 2020, tân cố vấn an ninh quốc gia Mỹ Robert O'Brien và người đồng cấp Nga Nikolai Patrushev dẫn đầu phái đoàn hai nước gặp nhau ở Thụy Sĩ để bàn về gia hạn hiệp ước kiểm soát vũ khí hạt nhân. Nga muốn nối lại đàm phán về an ninh mạng và chống chủ nghĩa khủng bố. Đổi lại, O'Brien đề nghị Nga trả tự do cho Whelan và Reed để thể hiện thiện chí, nhưng không nhận được câu trả lời rõ ràng.

Ông Trump sau đó thất cử. Trong những ngày cuối ở Nhà Trắng, O'Brien có liên hệ phía Nga nhưng không nhận phản hồi. "Chúng tôi hiểu rằng phía Nga đang nói 'không'. Và mọi thứ đóng băng", một quan chức Mỹ nói.

Tháng 6/2021, Tổng thống Biden gặp trực tiếp Tổng thống Putin ở Thụy Sĩ. Ông chủ Nhà Trắng muốn có "quan hệ ổn định và có thể dự đoán được" với Nga, nhất trí thiết lập kênh hành lang để thảo luận trao đổi tù nhân.

Giới chức tình báo Nga - Mỹ có cuộc gặp hành lang đầu tiên tại một khách sạn ở châu Âu. Phía Mỹ nhận thấy Nga ngày càng cứng rắn và đưa ra yêu cầu mới là "đổi gián điệp lấy gián điệp". Nếu Washington muốn Moskva thả công dân Mỹ bị cáo buộc gián điệp, Washington cũng phải thả công dân Nga tương đương. Nhưng Mỹ khi đó không có tù nhân Nga nào như vậy.

Phi công Konstantin Yaroshenko (trái) và Vadim Krasikov. Ảnh: TASS/Berlin Police

Trong khi quá trình đàm phán thả Whelan bế tắc, tháng 8/2021, giáo viên lịch sử người Mỹ Fogel bị an ninh sân bay Nga bắt vì mang theo cần sa. Các công dân Mỹ khác như David Barnes bị bắt tháng 1/2022 và lĩnh án 21 năm tù với cáo buộc lạm dụng trẻ em, giáo viên tiếng Anh Sarah Krivanek bị bắt vì tấn công bạn cùng phòng người Nga.

Tháng 2/2022, Nga bắt sao bóng rổ Griner tại sân bay gần Moskva, sau khi lực lượng an ninh phát hiện hành lý của cô có ống thuốc lá điện tử chứa dầu cần sa, chất bị cấm ở Nga.

Phía Nga nhận ra họ có lợi thế và đưa ra kịch bản trao đổi lái súng Bout và phi công Yaroshenko với Griner và Reed, cựu lính thủy đánh bộ từng đóng quân tại Trại David khi ông Biden còn là phó tổng thống Mỹ.

"Trevor từng sẵn sàng chết vì ông", Joey Reed, cha của Trevor Reed, nói với Tổng thống Biden trong cuộc gặp hồi tháng 3/2022. Joey bị sốc khi chính phủ Mỹ, dưới thời hai tổng thống thuộc cả hai chính đảng, không thể thương lượng với Nga. Ông Biden sau đó chấp thuận đổi Yaroshenko lấy Reed vào tháng 4/2022.

Tháng 8/2022, tòa án Nga kết án Griner 9 năm tù. Trong khi những công dân Mỹ khác không được chính phủ chú ý nhiều, trường hợp của Griner nhanh chóng tiếp cận được Nhà Trắng. Một chiến dịch truyền thông trên mạng xã hội xuất hiện, với sự tham gia của nhiều sao Hollywood và thể thao Mỹ, kêu gọi Washington đưa Griner về nhà an toàn.

Tuy nhiên, Griner không phải người duy nhất Mỹ muốn giải cứu trong thỏa thuận trao đổi tù nhân này. Mỹ trước đó đề xuất trả tự do cho Bout để đổi lấy tự do cho Griner và Whelan. Nhưng đây là phương án Nga không chấp nhận. Moskva chỉ cân nhắc thả Griner và Whelan nếu Mỹ có thể trả tự do thêm Krasikov, cựu đại tá KGB ngồi tù ở Đức.

Sau khi Nga đưa ra phản hồi cuối cùng cho Mỹ rằng chỉ đổi Griner lấy Bout, hoặc không ai cả, Tổng thống Biden đã chấp nhận phương án để đưa Griner về nhà. Tháng 12/2022, cuộc trao đổi tù nhân diễn ra tại sân bay Abu Dhabi, Các Tiểu vương quốc Arab Thống nhất (UAE). Ông Biden có một chiến thắng về mặt ngoại giao, nhưng lại khiến gia đình Whelan thất vọng.

Ngôi sao bóng rổ Mỹ Brittney Griner (trái) và công dân Nga Viktor Bout. Ảnh: AP

Không lâu sau khi Griner được thả, giới chức Nga tháng 3/2023 bắt phóng viên Gershkovich tại thành phố Yekaterinburg ở vùng Urals với cáo buộc làm gián điệp ở Nga. Cùng với Whelan, Nga đang giữ hai công dân Mỹ nghi là gián điệp.

Nhiều tháng qua, Nga và Mỹ không có tiến triển về đàm phán thả tù nhân. Washington từng đề xuất thả 5 công dân Nga để không phải xem xét trường hợp của cựu đại tá KGB Krasikov. Nhưng Nga tiếp tục chờ đợi.

Giới chức Mỹ sau đó cân nhắc đưa Navalny vào thỏa thuận, nếu Nga muốn Đức thả Krasikov. Yulia Navalnaya, vợ Navalny, đã tiếp cận giới chức Đức và cho biết Berlin bất đồng về ý tưởng. Ngoại trưởng Đức Annalena Baerbock phản đối mọi thỏa thuận có liên quan Krasikov.

Phát ngôn viên của Navalny và chính phủ Đức từ chối bình luận thông tin.

Trong khi đó, ông Putin hồi tháng 2 ám chỉ sẵn sàng giải quyết trường hợp của phóng viên Gershkovich và tin Washington cùng Moskva có thể đạt thỏa thuận để trả tự do cho công dân Mỹ này.

Mỹ hiện tại không giữ công dân Nga nào mà Điện Kremlin thực sự muốn giải cứu. Do đó, Washington dần buộc phải kỳ vọng chính phủ các nước khác sẵn sàng thả công dân Nga họ đang giam giữ với cáo buộc gián điệp hoặc giết người.

"Đây là những trường hợp khó, Nga đang nắm thế chủ động", Roger Carstens, đặc phái viên tổng thống Mỹ về vấn đề con tin, nói. "Mỹ tiếp tục đối thoại với đối tác và đồng minh để xem chúng tôi có thể làm gì giúp Whelan cùng Gershkovich tự do. Những nỗ lực này rất nhạy cảm và sẽ không giúp ích gì cho hai người nếu tiến hành các cuộc thương lượng công khai. Mỹ sẽ tiếp tục nỗ lực cho đến khi đưa họ về nhà".