Lễ kỷ niệm 10 năm mở đường bay Việt – Mỹ tại Sài Gòn vào tháng 10/2014 (Tư liệu)

Trên bàn làm việc của Joe Mannix, Country Manager Thailand – Vietnam của hãng hàng không United Airlines, ở Sài Gòn là mô hình chiếc máy bay Boeing. Cầm mô hình chiếc Boeing, người đàn ông đã dành hơn 2/3 thời gian của đời mình cho ngành hàng không cười: “Quá trình đàm phán và thực hiện mở đường bay trực tiếp giữa Việt Nam và Hoa Kỳ là một câu chuyện dài.”

Hiệp định hàng không Việt – Mỹ được ký kết ngày 4/12/2003 tại Washington sau quá trình hơn năm năm đàm phán đầy cam go. Bản hiệp định là cơ sở pháp lý để các hãng hàng không của hai nước thiết lập đường bay thẳng giữa Việt Nam và Hoa Kỳ. Theo hiệp định, trong hai năm đầu kể từ khi có hiệu lực, mỗi bên sẽ chỉ định hai hãng hàng không của mình được bay đến năm điểm đến của bên kia. Kể từ năm thứ ba trở đi, sẽ có ba hãng được bay.

Trước khi bản hiệp định hàng không được ký kết, các hãng hàng không Hoa Kỳ đã “ngắm nghía” thị trường Việt Nam, nhất là những hãng hàng đầu và đủ năng lực bay xa như United Airlines (UA), Delta Airlines, Continental Airlines (CO) và American Airlines (AA)... Trước thời điểm tháng 12/2003, các hãng Hoa Kỳ đã thiết lập văn phòng bán vé tại Việt Nam khi chưa bay trực tiếp đến Việt Nam mà phải thông qua một hãng hàng không của một nước thứ ba.

Văn phòng bán vé của United Airlines mở tại Sài Gòn khá sớm, từ năm 1998. Lúc đó, United Airlines phải thông qua hãng hàng không All Nippon Airways (ANA) của Nhật để có những chuyến bay nối liền Việt Nam và Hoa Kỳ. Ông Joe Mannix nói: “Việt Nam những năm đó nổi lên là một thị trường hấp dẫn hàng đầu. Nhà đầu tư nhận ra các cơ hội giao thương, xuất nhập khẩu và các mối quan hệ thương mại, kinh doanh đầy tiềm năng. Chúng tôi nhận ra cơ hội của mình trong đó”.

United Airlines đã sớm xin phép có thể bay từ San Francisco hoặc từ Los Angeles quá cảnh qua Hong Kong để đến Việt Nam. Đề xuất của họ đã được phía Việt nam chấp thuận từ cuối tháng 3, đầu tháng 4/2004 và hãng dự định bay từ tháng 6/2004. Tuy nhiên, việc hoàn tất thủ tục mà Chính phủ hai nước đòi hỏi cùng việc chuẩn bị thiết lập mạng bán đã khiến việc hình thành đường bay mới kéo dài.

Chuyến bay khai trương đầu tiên của đường bay thẳng Việt Nam – Hoa Kỳ của United Airlines được thực hiện ngày 10/12/2004, hơn một năm sau khi bản hiệp định hàng không Việt – Mỹ được ký kết và hai tháng sau khi Joe Mannix được bổ nhiệm làm Country Manager tại Việt Nam sau khi được hãng điều đến từ Hàn Quốc. Lúc đó, Joe Mannix có mặt trong dòng quan khách đón chiếc máy bay Boeing 747 của United Airlines hạ cánh xuống sân bay Tân Sơn Nhất. Nheo mắt sau cặp kính lão, Mannix nói: “Sau thời gian dài chuẩn bị, chúng tôi giờ có thể tự hào là hãng hàng không đầu tiên mở được đường bay thẳng Việt – Mỹ sau gần 30 năm quan hệ hàng không của hai nước bị gián đoạn.”

Joe Mannix – Country Manager của United Airlines

Thị trường tiềm năng đầy cạnh tranh

“Việt Nam vào những năm đầu 1990 dường như vẫn là một nơi tách biệt với thế giới bên ngoài. Không bệnh viện, không trường học, không bệnh viện đạt các tiêu chuẩn quốc tế,” Frederick Burke - luật sư thuộc hãng luật Baker & McKenzie – nhớ lại. Mọi thứ đã thay đổi nhanh chóng từ cuối những năm 1990 và đầu những năm 2000. Ông Burke nói: “Doanh nhân nước ngoài ngày càng nhiều. Người Việt bắt đầu được tự do du lịch các nước từ sau năm 1997. Đó là tiền đề cho dịch vụ hàng không phát triển.”

Khoảng ba triệu người Việt sinh sống tại Hoa Kỳ, một số lượng lớn du học sinh và khách du lịch từ Việt Nam, bên cạnh đó là khách du lịch và doanh nhân Hoa Kỳ gia tăng mạnh mỗi năm. Tất cả các yếu tố đó tạo thành một thị trường vận chuyển hành khách và hàng hóa là niềm mơ ước của nhiều hãng.

Mannix nói hàng không là một ngành công nghiệp đầy cạnh tranh. Ngay ở tại Việt Nam thôi, muốn bay sang Hoa Kỳ, hành khách “có ít nhất là cả tá lựa chọn”, bao gồm luôn Vietnam Airlines, các hãng hàng không khác của châu Á và Hoa Kỳ. United Airlines đã nhanh chân bước vào thị trường tiềm năng đó. Gõ nhẹ ngón tay xuống bàn làm việc, Mannix nhấn mạnh: “United Airlines bước vào thị trường sớm và là hãng đầu tiên thiết lập đường bay Việt – Mỹ là lợi thế của chúng tôi. Chúng tôi có được thương quyền năm (fifth freedom) do sát nhập và tiếp quản hãng hàng không Pan Am vốn có quyền bay thẳng từ Hoa Kỳ đến miền Nam Việt Nam trước năm 1975. Với thương quyền đó, United Airlines có thể đón thêm và trả khách ở một nước thứ ba.”

Cùng với United Airlines, Delta Airlines cũng là hãng sớm có mặt tại thị trường. Delta Airlines mở văn phòng tại Sài Gòn từ năm 2006, nhưng trước đó có thể xem hãng đã hiện diện tại Việt Nam thông qua Northwest Airlines (hai hãng sát nhập tháng 10/2008). Ngày 10/4/2009, Delta Airlines bắt đầu tham gia khai thác đường bay thẳng và tạm dừng khai thác một năm sau đó. Với hình thức codeshare với Vietnam Airlines, Delta Airlines vận chuyển trung bình hằng năm khoảng 40.000 – 50.000 khách từ Việt Nam trên đến các thành phố ở Hoa Kỳ thông qua trạm trung chuyển sân bay Narita, Tokyo.

American Airlines cũng nhanh chóng có mặt tại Sài Gòn ngay sau hiệp định hàng không Việt – Mỹ được ký kết. Từ tháng 2/2004, hãng bắt đầu bay liên danh với Japan Airlines từ Los Angeles trung chuyển tại Narita, Tokyo rồi đến Việt Nam. Từ tháng 11/2005, American Airlines mở thêm đường bay từ Dallas qua Kansai (Osaka) đến Việt Nam.

Continental Airlines cũng chính thức tham gia thị trường với việc chỉ định Công ty Traveland làm tổng đại lý bán vé tại thị trường Việt Nam từ cuối tháng 3/2004. Tuy nhiên, Continental Airlines đã sát nhập với United Airlines vào tháng 5/2010.

Sự tham gia của Vietnam Airlines trên đường bay thẳng Việt – Mỹ luôn là tâm điểm sự chú ý của mọi người. Mọi người đã háo hức với tuyên bố Vietnam Airlines khai thác đường bay thẳng từ năm 2006. Tuy nhiên, mọi việc cứ trì hoãn. Và người ta đang trông chờ hãng hàng không quốc gia của Việt Nam có thể khai trương đường bay thẳng vào tháng 6/2015 hay cuối năm nay, sau khi nhà ga quốc tế T2 được khai trương tại sân bay Nội Bài. Thế nhưng, các nguồn thạo tin cho rằng Vietnam Airlines khó có thể nhận hết đơn đặt hàng các loại máy bay lớn Dreamliner 787 hay A350 vào trước cuối năm 2015 bởi “các hãng vẫn đang xếp hàng chờ Boeing và Airbus giao máy bay”.

Ngay chính Tổng giám đốc Vietnam Airlines Phạm Ngọc Minh cũng gián tiếp tái xác nhận điều này. Trong dịp lần đầu tiên công bố về kế hoạch bán cổ phẩn lần đầu ra công chúng (IPO) hồi tháng 11/2014, ông Phạm Ngọc Minh cho biết hãng tiếp tục giữ cam kết bay đến bờ Tây Hoa Kỳ sau khi nhận hết các máy bay đã đặt hàng. Và đến thời điểm hiện tại, nhà chức trách hàng không Hoa Kỳ vẫn chưa phê chuẩn Vietnam Airlines đạt các tiêu chuẩn bay đến các thành phố ở bờ Tây Hoa Kỳ, làm cơ sở cho đường bay đầu tiên TP.HCM – Los Angeles. Tờ Người Lao Động đã trích lời: “…Mức độ cạnh tranh khốc liệt hơn và các cổ đông nhỏ chắc chắn muốn tăng tần suất bay châu Âu thay vì mở đường bay đến Hoa Kỳ.”.

Hiện, United Airlines vẫn là hãng hàng không đầu tiên và duy nhất khai thác đường bay thẳng Việt – Mỹ. Sự tham gia khiêm tốn và rơi rụng của các hãng hàng không khác cho thấy tiêu chuẩn an toàn kỹ thuật và tính khả thi thương mại đóng vai trò quan trọng trong việc thiết lập và duy trì đường bay thẳng giữa Việt Nam và Hoa Kỳ.

Đổi thay tích cực…

Mỗi tuần hay hai tuần một lần, từ Bangkok, Joe Mannix lại bay qua Sài Gòn để coi sóc văn phòng Sài Gòn và làm việc cùng các đối tác Việt Nam. Ở người đàn ông 67 tuổi với hơn 43 năm kinh nghiệm làm việc trong ngành hàng không và duy nhất cho United Airlines là đam mê làm việc. Quê ông ở Dayton, bang Ohio – nơi mà hai anh em Orville Wright và Wilbur Wright đã thử nghiệm thành công chuyến bay đầu tiên trong lịch sử nhân loại vào ngày 17/12/1903. Ông cười: “Tôi rất tự hào về điều đó.”

Vậy, hiệp định hàng không Việt – Mỹ đã có thay đổi gì với cuộc đời ông? Joe Mannix nói rằng đó là sự gắn bó với Việt Nam. Ông giữ chức danh Country Manager tại Việt Nam từ năm 2004 – 2008. Thời gian này vợ chồng ông sống ở Quận 2, TP.HCM. Bà Nancy Mannix – vợ ông – là giảng dạy môn kinh doanh tại Đại học RMIT Sài Gòn. Sau 2009, United Airlines bổ nhiệm ông làm Country Manager tại Thái Lan. Từ năm 2013 thì ông kiêm nhiệm luôn Country Manager của United Airlines tại Việt Nam và Thái Lan.

Nhìn ra cửa sổ của phòng làm việc từ tầng bảy của tòa nhà Sunwah Tower ở trung tâm Quận 1, Joe Mannix nói: “Sài Gòn thay đổi nhanh thật.”

Hiệp định đó cũng góp phần thay đổi, tạo ra ảnh hưởng cho môi trường kinh doanh tại Việt Nam. Một trong những điều kiện tiên quyết mà phía Hoa Kỳ đòi hỏi trong quá trình đàm phán hiệp định hàng không là phía Việt Nam phải xóa bỏ cơ chế hai giá trong ngành hàng không: giá rẻ hơn cho người trong nước và giá mắc cho khách nước ngoài. Lộ trình xóa bỏ cơ chế đó mất hết bốn năm. Frederic Burke từ hãng luật Baker & McKenzie nói rằng: “Sự thay đổi đó tạo ra chiều hướng tích cực cho môi trường đầu tư nước ngoài và nền kinh tế Việt Nam.”

Còn với “cựu binh hàng không” Joe Mannix lại cho rằng: “Tôi chưa biết là khi nào là Vietnam Airlines sẽ bay thẳng. Nhưng với tiềm lực của hãng hàng không quốc gia Vietnam Airlines và chính sách bầu trời mở, tôi tin rằng các bạn đủ sức cạnh tranh với bất cứ hãng nào”.

Bài: Ricky Hồ - Ảnh: Hoàng Anh Đức