Tối 14/3/2018, Marielle Franco, ủy viên hội đồng Rio de Janeiro, cùng tài xế riêng rời một sự kiện ủng hộ trao quyền cho phụ nữ da màu tại thành phố. Một ôtô khác bất ngờ xuất hiện, chạy song song với xe của bà.

Tay súng ngồi trong chiếc xe này đã bắn 9 phát đạn về phía xe chở Franco, khiến bà và tài xế thiệt mạng. Thư ký báo chí của Franco ngồi hàng ghế sau và sống sót. Cảnh sát Brazil tin rằng đây là một vụ ám sát nhằm vào Franco.

Sự việc làm dấy lên hàng loạt cuộc biểu tình khắp Brazil. Franco khi đó 38 tuổi, nổi lên là chính trị gia bênh vực người yếu thế tại các khu ổ chuột, chiếm gần 1/4 dân số Rio de Janeiro, nơi đói nghèo, bạo lực cảnh sát, băng đảng thường xuyên xảy ra.

Sau 6 năm điều tra, cảnh sát Brazil ngày 24/3 bắt ba người với cáo buộc lên kế hoạch và ra lệnh ám sát Franco. Bộ trưởng Tư pháp Brazil Ricardo Lewandowski cho biết ba nghi phạm bị bắt gồm nghị sĩ liên bang Chiquinho Brazao, em trai Domingos Brazao, ủy viên hội đồng tòa án kiểm toán bang Rio de Janeiro, và Rivaldo Barbosa, cựu lãnh đạo cảnh sát thành phố.

"Cuộc điều tra phần nào cho thấy các nhóm tội phạm có tổ chức hoạt động thế nào ở Rio de Janeiro và mối liên hệ giữa chúng với các cơ quan chính quyền", Bộ trưởng Lewandowski cho biết.

Bà Marielle Franco trước khi bị ám sát. Ảnh: Mídia NINJA

Tổ chức được nhắc đến nhiều nhất trong báo cáo điều tra 500 trang của cảnh sát Braizl là các "biệt đội dân quân". Đây là những nhóm vũ trang do các cựu cảnh sát và binh sĩ Brazil lập ra hơn 40 năm trước để tự bảo vệ trước những băng đảng ma túy nguy hiểm ở Rio de Janeiro.

Nhưng rồi lực lượng này dần biến chất, trở thành những tổ chức tội phạm mạnh, kiểm soát nhiều khu vực rộng lớn của thành phố. Cảnh sát Brazil cho biết các biệt đội này cấu kết, đồng lõa với cảnh sát và chính trị gia địa phương, gieo rắc sợ hãi tại các khu dân cư lao động. Thành viên băng đảng đe dọa chủ cửa hàng, ép buộc người dân địa phương trả tiền cho dịch vụ bảo kê.

Trong sự nghiệp hoạt động chính trị của mình, bà Franco chỉ trích mạnh mẽ tình trạng bạo lực và tham nhũng của cảnh sát thành phố. Cựu nghị sĩ cánh tả Marcelo Freixo, cố vấn của bà Franco, nói cuộc điều tra "cơ bản hiểu được độ sâu vực thẳm mà Rio de Janeiro đang kẹt dưới đó".

Báo cáo điều tra cho thấy "các băng nhóm tội phạm có ảnh hưởng lớn đến nhiều quan chức cấp cao trong lực lượng cảnh sát thành phố và gia tăng ảnh hưởng nhờ quyền lực chính trị ", Carolina Grillo, nhà xã hội học của Đại học Liên bang Fluminense, bang Rio de Janeiro, nói với AFP.

Cảnh sát Brazil phát hiện ngoài đe dọa, tống tiền người dân, các nhóm tội phạm ở Rio de Janeiro còn chiếm đất rồi xây trái phép nhà ở, nhà thương mại cho thuê. Grillo nói đây là "nguồn thu nhập chính của chúng".

Anh em Brazao, những chính trị gia kỳ cựu của Rio de Janeiro và có liên hệ trực tiếp với các nhóm tội phạm, bị cáo buộc liên quan đến việc này, trong khi bà Franco đấu tranh mạnh mẽ để phản đối. Cảnh sát liên bang Brazil tin anh em Brazao quyết định ám sát Franco vì bà "đe dọa lợi ích của họ".

Cảnh sát Brazil khám nghiệm hiện trường vụ ám sát nữ ủy viên Marielle Franco ở Rio de Janeiro ngày 15/3/2018. Ảnh: Reuters

Khu vực mà những nhóm tội phạm này kiểm soát cũng là "thành trì bầu cử" đối với các chính trị gia như anh em Brazao.

Theo cơ quan điều tra Brazil, Barbosa nhậm chức cảnh sát trưởng Rio de Janeiro một ngày trước khi Franco bị ám sát. Họ nhận định anh em Brazao lôi kéo Barbosa tham gia kế hoạch để "đảm bảo không bị trừng phạt".

Barbosa bị cáo buộc đã giúp anh em Brazao lên kế hoạch ám sát Franco và sau đó cản trở giới chức trong thời gian đầu được giao phụ trách cuộc điều tra. Cảnh sát trưởng này cũng chính là người đã đến an ủi gia đình Franco sau cái chết của bà, nên việc nghi phạm này bị bắt khiến gia đình Franco bị sốc.

"Barbosa nói xử lý vụ án này là vấn đề danh dự đối với ông ta", bà Marinete da Silva, mẹ của Franco, nói với Globo News.

Năm 2019, cảnh sát liên bang Brazil đã truy tố hai cựu cảnh sát Ronnie Lessa và Elcio de Queiroz với cáo buộc ám sát Franco. Queiroz được cho là lái xe còn Lessa đã nổ súng. Hai nghi phạm đã nhận tội và Lessa khai nhận Barbosa đã ra lệnh cho họ. Năm 2023, giới chức Brazil bắt thêm một nghi phạm liên quan.

Bộ trưởng Nhân quyền Brazil Silvio Almeida nói cuộc điều tra về vụ ám sát Franco đang tạo cơ hội để giành lại những khu vực mà các nhóm tội phạm kiểm soát.

"Để làm điều này, chúng ta cần có các chính sách công. Các nhóm tội phạm đang lợi dụng khoảng trống để gieo rắc kinh hoàng", ông Almeida cho biết tại sự kiện tưởng nhớ Franco ngày 26/3.

Vị trí thành phố Rio de Janeiro, thủ phủ bang cùng tên ở Brazil. Đồ họa: BBC