Một mỏ đất hiếm ở miền Tây Australia. Ảnh: AFP/TTXVN

Hầu hết các sản phẩm quan trọng cho cuộc sống con người như điện thoại, máy ảnh hoặc ô tô điện đều có sự phụ thuộc vào một số loại khoáng chất chính mà hiện chỉ có thể được khai thác và xử lý ở Trung Quốc. 
Hiện trạng này đã diễn ra trong suốt hai thập kỷ qua. Điều này cũng góp phần thúc đẩy sản xuất giá rẻ ở Trung Quốc đối với nhiều mặt hàng xuất khẩu trên khắp thế giới. 
Nền kinh tế toàn cầu đang phát triển, nhu cầu sử dụng điện thoại thông minh ngày càng cao trong khi thị trường xe điện cũng đang phát triển.
Giờ đây, khi nguồn cung bị thu hẹp, căng thẳng địa chính trị gia tăng và sự phụ thuộc của thế giới vào các khoáng chất này cũng tăng lên, các nhà hoạch định chính sách đang phải đối mặt với lỗ hổng trong quá trình phát triển đất hiếm trên thế giới có nguy cơ ảnh hưởng đến các hoạt động quân sự cũng như dân dụng.

Phóng viên TTXVN tại Sydney khai thác bài phân tích về cuộc chạy đua trong lĩnh vực sản xuất đất hiếm giữa Australia và Trung Quốc của tác giả Eryk Bagshaw đăng trên nhật báo The Sydney Morning Herald.
Theo bài viết, trong mỗi chiếc điện thoại iPhone có 0,15g palladium, một chiếc máy bay chiến đấu F-35 cần khoảng 472 kg các loại đất hiếm kết hợp và tới 4 tấn đất hiếm trong cấu tạo của mỗi chiếc tàu ngầm lớp Virginia.
Bộ trưởng Tài nguyên Australia Keith Pitt cho biết: "Một số loại nguyên tố này chỉ có trữ lượng rất thấp trong kho dự trữ của chính phủ nếu tính theo khối lượng, chỉ tính ở mức kg so với mức tấn của nhiều nguyên tố khác. Điều này cho thấy độ hiếm của các nguyên tố này".
Nếu tính lượng dự trữ toàn cầu, một số nguyên tố như Europium Oxit (Eu2O3) được sử dụng để tạo ra màu đỏ trong các loại ti vi thông thường chỉ có trữ lượng khoảng 20 tấn, hay như hợp kim Dysprosium (Dy) được sử dụng trong một số loại nam châm chỉ có khoảng dưới 500 kg.
Nhưng chính than chì (graphite), một thành phần quan trọng để chế tạo các loại pin lithium-ion trong điện thoại, máy tính xách tay, thiết bị quân sự, y tế và ô tô điện, là nguyên tố đã châm ngòi cho cuộc đua khoáng sản sôi động nhất.
Thổ Nhĩ Kỳ, Trung Quốc, Brazil và Mozambique có trữ lượng than chì lớn nhất thế giới, nhưng chỉ Trung Quốc có công nghệ và quy mô để tinh chế khoáng chất này thành tinh chất graphene và các hợp chất cực dương của pin để làm cho loại vật liệu này trở nên hữu ích.
Andrew Spinks, Giám đốc điều hành của EcoGraf, công ty chế biến than chì đầu tiên tại Australia cho biết: "Không có nhà cung cấp nào khác trên thế giới ngoại trừ Trung Quốc sản xuất vật liệu này. Đây là loại khoáng chất có khả năng dẫn điện tốt nhất được biết đến, vượt trên cả vàng".
Trung Quốc đã tuyên bố than chì là một khoáng sản chiến lược. Hiện có khoảng 195 khu vực khai thác tại 20 tỉnh của Trung Quốc, chiếm tới 70% lượng tài nguyên than chì đã qua chế biến được xuất khẩu của thế giới. 
Sự thống trị và thương hiệu gia tăng của các công ty liên kết với nhà nước đã làm dấy lên lo ngại của các quốc gia rằng trong trường hợp thiếu hụt hoặc có tranh chấp quân sự, nguồn cung của loại hợp chất này có thể bị gián đoạn.
Tại một cuộc phỏng vấn tại Canberra, Bộ trưởng Keith Pitt cho rằng, việc chỉ có một nguồn cung cấp dù là đối với bất kỳ loại sản phẩm nào cũng sẽ làm gia tăng rủi ro đối với sản phẩm đó.
Trong các tháng cuối năm 2019, Trung Quốc đã bắt đầu giảm bớt xuất khẩu các mặt hàng đất hiếm, trước khi mối quan hệ với Mỹ, Australia và châu  u bị ảnh hưởng bởi COVID-19 và những sự kiện ở Khu hành chính đặc biệt Hong Kong (Trung Quốc). Chỉ tính riêng từ tháng 8-9/2019, xuất khẩu đất hiếm từ Trung Quốc sang Mỹ đã giảm 18%.
Bên cạnh đó, Australia là quốc gia thường chỉ tập trung vào các mặt hàng xuất khẩu phổ biến, có lợi nhuận cao như quặng sắt, lại đang sở hữu trữ lượng than chì lên tới 200 triệu tấn tại khu vực bang Nam Australia (SA).
Theo Giáo sư Dusan Losic, Giám đốc Trung tâm nghiên cứu tinh chất graphene của Australia, cho biết việc Trung Quốc hạn chế xuất khẩu đất hiếm đã thúc đẩy sự thay đổi tại Australia. Ông khẳng định Australia có trữ lượng than chì rất lớn tại SA nhưng sẽ không thể làm gì nếu thiếu sự đầu tư hợp lý.
Chính phủ Australia đã cam kết khoản kinh phí 125 triệu AUD (khoảng 91 triệu USD) để khảo sát hai khu vực hành lang kéo dài 2.500 km với hy vọng tìm kiếm được thêm các khu vực có trữ lượng các nguyên tố đất hiếm khác. 
Một hành lang trải dài từ Vịnh Carpentaria tới khu vực biên giới 3 bang New South Wales (NSW), SA và Victoria. Hành lang thứ hai kéo dài từ khu vực thành phố Darwin (Bắc Australia) đến khu vực Great Australian Bight. 
Chính phủ Australia cũng đã đầu tư 4,5 triệu AUD (3,3 triệu USD) vào công tác nghiên cứu và phát triển khoáng sản quan trọng thông qua Cơ quan Nghiên cứu Khoa học và Công nghiệp Liên bang Australia (CSIRO) và Geoscience Australia, nhưng nhiều chuyên gia trong lĩnh vực này cho biết sự đầu tư đó là chưa đủ. Giáo sư Losic cho biết chi phí tối thiểu để khởi động một nhà máy chế biến than chì là 60 triệu AUD (43,7 triệu AUD).
Giám đốc nghiên cứu của Trung tâm Perth USAsia, Tiến sĩ Jeffrey Wilson cho biết, Australia có năng lực địa chất và kỹ thuật dồi dào, nhưng rủi ro đầu tư cao hơn mức mà các doanh nghiệp tư nhân có thể quản lý. 
Ông Wilson nói: "Trung Quốc nắm độc quyền toàn cầu trong việc sản xuất các loại khoáng chất đất hiếm, được sử dụng trong các hệ sinh thái công nghệ dân sự và quốc phòng. Với việc Trung Quốc áp dụng các biện pháp trừng phạt thương mại đối với nhiều quốc gia vào đầu năm 2020, có nguy cơ thực sự là vũ khí đất hiếm có thể được triển khai trong những tháng tới".
Trong tháng Sáu vừa qua, Australia đã ký thỏa thuận nâng cấp quan hệ đối tác chiến lược với Ấn Độ, trong đó có điều khoản cho phép cung cấp tài nguyên đất hiếm cho quốc gia châu Á này. Một thỏa thuận khác với Mỹ được thực hiện vào tháng Bảy sau khi công ty khai thác đất hiếm Lynas của Australia tuyên bố sẽ hợp tác với một cơ sở tại bang Texas, Mỹ để thực hiện xử lý khoáng sản với sự ủng hộ của Lầu Năm Góc.
Công ty khoáng sản của Australia cũng đang xây dựng một dây chuyền sản xuất ở bang Louisiana của Mỹ, đây sẽ là dây chuyền đầu tiên bên ngoài Trung Quốc biến đổi hoàn toàn than chì thành vật liệu cực dương hoạt tính được sử dụng trong xe điện.
Bộ trưởng Keith Pitt cho rằng thế giới sẽ chú ý sát sao đến các động thái của Australia. Chính phủ Australia sẽ nhận ra điều này quan trọng như thế nào đối với lợi ích quốc gia. Điều này cũng ảnh hưởng lớn đến các mối quan hệ đối tác chiến lược của Australia. Đó là lý do vì sao Australia đang làm việc chặt chẽ với Hàn Quốc, Nhật Bản, Mỹ và châu  u cùng nhiều quốc gia khác liên quan đến lĩnh vực này. Các quốc gia đều nhận ra lợi ích quốc gia cần được bảo đảm bằng sự đa dạng hóa nguồn cung nguyên liệu.
Người phát ngôn công ty Lynas cho biết, đại dịch COVID-19 đã cho thấy tầm quan trọng của chuỗi cung ứng linh hoạt và đảm bảo nguồn cung cấp đa dạng các khoáng chất quan trọng. Chỉ khi nguy cơ về việc cạn kiệt nguồn cung các nguyên tố đất hiếm trở nên rõ ràng thì lĩnh vực này mới được các doanh nghiệp chú ý.
Một trong những lý do khiến Trung Quốc chiếm ưu thế trong chế biến than chì là do nước này sử dụng các hóa chất có độc tính cao trong quá trình tinh chế, điều mà các nước khác không muốn làm. Cụ thể, các nhà chế biến của Trung Quốc sử dụng axit flohydric (HF) để loại bỏ tạp chất. Hóa chất này có tính ăn mòn cao và thải hóa chất ra đất và nước xung quanh. Quá trình xử lý than chì cũng tạo ra các chất ô nhiễm không khí có thể gây ra các bệnh về đường hô hấp.
Bộ trưởng Pitt cho biết, Australia không có ý định thay đổi bất kỳ biện pháp kiểm soát môi trường nào để cho phép khai thác hoặc chế biến nhiều hơn. Rủi ro sẽ được giảm đáng kể nếu các khuôn khổ này được đảm bảo.
Công ty EcoGraf đã dành ba năm qua để phát triển một quy trình thanh lọc thân thiện với môi trường nhằm tránh việc phải sử dụng HF và thải các chất gây ô nhiễm không khí. Nhà máy mới của công ty, cơ sở tinh chế than chì đầu tiên ở Australia sẽ được xây dựng tại khu vực Kwinana, bang Tây Australia, sau khi công ty nhận được đầu tư từ Export Finance Australia và Chính phủ Đức để đảm bảo nguồn cung cấp than chì từ một mỏ ở Tanzania.
Ông Spinks cho biết, việc Australia thành lập Văn phòng Khoáng sản Quan trọng (ACMO) dưới sự lãnh đạo của Jessica Robinson, một cựu quan chức cấp cao trong Bộ Ngân khố và Nội các, là một dấu hiệu cho thấy Chính phủ Australia đang nghiêm túc đối mặt với thách thức về nguồn cung đất hiếm. Tuy nhiên, ông cho rằng cần có thêm sự hỗ trợ của chính phủ để giải quyết các chi phí trả trước đáng kể đặc biệt trong khâu khai thác và xử lý vật liệu.
Nếu điều này không được thực hiện, các khoáng chất sử dụng trong các loại pin sẽ được xuất khẩu ra nước ngoài với lợi nhuận chỉ khoảng 1% và sau đó sẽ vẫn phải mua lại, một điều rõ ràng không mang lại lợi ích gì cho Australia./.