Yevgeny Prigozhin và nhiều lãnh đạo cấp cao của tập đoàn quân sự tư nhân Wagner được xác nhận đã chết trong vụ rơi máy bay ở tây bắc Moskva ngày 23/8. Sự cố xảy ra hai tháng sau khi ông Prigozhin lãnh đạo cuộc nổi loạn bất thành, tạo ra thách thức chưa từng có với Tổng thống Vladimir Putin.

Trong bình luận về vụ rơi máy bay hôm 24/8, Tổng thống Putin đã ca ngợi trùm Wagner, người đã nhiều lần xuất hiện bên cạnh ông, là một doanh nhân "giỏi giang, tài ba" nhưng cũng đã phạm phải một số sai lầm.

Prigozhin sinh ra ở Leningrad, nay là St. Petersburg, năm 1961, trong gia đình có cha là người Do Thái. Năm 1979, Prigozhin bị bắt vì tội trộm cắp vặt khi mới 18 tuổi. Prigozhin sau đó nhiều lần vào tù ra tội, với tổng thời gian thụ án là 9 năm tù, trước khi được ân xá vào năm 1988.

Sau khi hoàn lương, Prigozhin khởi đầu sự nghiệp kinh doanh của mình bằng một cửa hàng bán xúc xích ở St. Petersburg, rồi lập nhà hàng cùng công ty phục vụ ăn uống mang tên Concord. Nhà hàng của Prigozhin đã thu hút nhiều người nổi tiếng ở thành phố, trong đó có phó thị trưởng Vladimir Putin, một "khách quen" tại đây.

Quan hệ giữa hai người dần trở nên thân thiết, đến mức sau khi ông Putin trở thành Tổng thống Nga, Prigozhin được thuê cung cấp trọn gói dịch vụ nấu ăn, phục vụ bàn cho những sự kiện cấp cao của Điện Kremlin.

Nhà hàng của Prigozhin từng là nơi được ông Putin chọn để dùng bữa tối cùng tổng thống Pháp Jacques Chirac vào năm 2001, cũng như tiếp đón nhiều lãnh đạo thế giới khác. Đây là lý do Prigozhin được truyền thông phương Tây gọi bằng biệt danh "Đầu bếp của Putin" và trở thành người thân cận với Tổng thống Nga.

Tổng thống Nga Vladimir Putin (thứ ba từ trái sang) dùng bữa tối cùng tổng thống Mỹ George W. Bush tại nhà hàng New Haven của Prigozhin ở St. Petersburg vào đầu thập niên 2000. Ảnh: Kremlin

Cũng nhờ sự gần gũi với Tổng thống Putin, ông Prigozhin có thể nhận được những hợp đồng lớn, cung cấp thực phẩm cho văn phòng chính phủ, quân đội và cả căng tin trường học. Chỉ riêng hợp đồng cung cấp thực phẩm giữa Concord cho các trường học Nga đã có giá trị tới 2 tỷ USD, theo Kompas.

Năm 2014, khi phong trào biểu tình Maidan trỗi dậy ở Ukraine và quan hệ giữa Moskva với Kiev trở nên căng thẳng, Prigozhin bắt đầu lấn sân sang lĩnh vực an ninh. Ông kết nối với Dmitry Utkin, một cựu trung tá đặc nhiệm Nga, thành lập một công ty quân sự tư nhân, tuyển mộ các cựu binh ký hợp đồng làm "lính đánh thuê".

Công ty được đặt tên là Wagner, theo mật danh của Utkin, thực hiện nhiều nhiệm vụ khác nhau cho Điện Kremlin, đặc biệt là những sứ mệnh nằm ngoài khả năng của các cơ quan an ninh.

Các tay súng Wagner được cho là đã tham gia đảm bảo an ninh cho cuộc trưng cầu dân ý sáp nhập bán đảo Crimea vào lãnh thổ Nga năm 2014, cũng như hỗ trợ quân sự cho lực lượng ly khai ở vùng Donbass, miền đông Ukraine chiến đấu với quân đội chính phủ của Kiev.

Prigozhin thừa nhận điều này hồi năm ngoái, lập luận rằng ông thành lập Wagner vì chất lượng các tình nguyện viên Nga sang hỗ trợ phe ly khai ở miền đông Ukraine sau năm 2014 không được như kỳ vọng.

Các tổ chức lính đánh thuê bị cấm theo luật Nga, nhưng Wagner vẫn tồn tại và ngày càng mở rộng hoạt động. Kể từ năm 2018, Wagner đã ký nhiều hợp đồng hỗ trợ an ninh và quân sự với chính phủ các nước Cộng hòa Trung Phi và Mali, đồng thời giành được quyền khai thác khoáng sản như dầu, kim cương, đá quý và vàng ở các quốc gia này.

Với khoảng 5.000 tay súng được triển khai đến châu Phi, Wagner được cho là đóng vai trò rất lớn trong duy trì và mở rộng ảnh hưởng chính trị, quân sự, kinh tế của Nga ở châu Phi. Nhiều quốc gia châu Phi làm ăn với Wagner đã từ chối lên án cuộc chiến của Nga ở Ukraine, cũng như không tham gia các lệnh trừng phạt của phương Tây với Moskva.

Tổng thống Putin và người phát ngôn Điện Kremlin Dmitry Peskov trong nhiều năm chỉ nói rằng họ biết về một "doanh nhân" Nga hoạt động ở những nước châu Phi, song không thừa nhận chính thức mối quan hệ. Nhưng đến ngày 24/8, ông Putin xác nhận Prigozhin đã làm ăn ở châu Phi trong các lĩnh vực liên quan đến dầu khí, kim loại quý và đá quý.

Tới mùa hè 2022, thông tin về việc Wagner tham chiến ở Ukraine mới xuất hiện. Trong vòng vài tuần, Prigozhin đã đi thăm nhiều nhà tù Nga để nỗ lực tuyển phạm nhân ký hợp đồng tham chiến. Phát ngôn viên Điện Kremlin nói rằng ông là người "có đóng góp lớn" cho chiến dịch ở Ukraine.

Prigozhin cũng lần đầu tiên thừa nhận mình là người sáng lập Wagner, đồng thời tuyên bố sẽ hỗ trợ quân đội Nga trên chiến trường Ukraine. Tháng 11/2022, Prigozhin khai trương tổng hành dinh của Wagner ở St. Petersburg.

Tuy nhiên, những chỉ trích của ông với Bộ Quốc phòng Nga ngày càng trở nên gay gắt hơn. Ông phàn nàn rằng giới lãnh đạo quân sự Nga từ chối công nhận đóng góp của Wagner cho cuộc chiến. Ông cáo buộc Bộ trưởng Quốc phòng Sergey Shoigu và Tổng tham mưu trưởng Valery Gerasimov không cung cấp đạn dược cho Wagner khi nhóm đang giao tranh ác liệt ở Bakhmut.

Căng thẳng vẫn leo thang ngay cả khi Nga đã kiểm soát thành phố Bakhmut và Wagner rút quân về hậu cứ để củng cố lực lượng. Khi Bộ Quốc phòng Nga ra chỉ thị yêu cầu các tay súng Wagner ký hợp đồng phục vụ quân đội, Prigozhin đã phản đối gay gắt. Khi mâu thuẫn lên đến đỉnh điểm, ông thậm chí công khai hoài nghi về mục tiêu chiến dịch Ukraine mà Tổng thống Putin phát động cuối tháng 2/2022.

Ngày 23/6, Prigozhin tuyên bố tiến hành "cuộc hành quân công lý" đến Moskva để yêu cầu Bộ trưởng Quốc phòng Shoigu và Tổng tham mưu trưởng Gerasimov từ chức. Cuộc nổi loạn được coi là dấu hiệu cho thấy sự tuyệt vọng của Prigozhin, và ông trùm này trong giây phút bốc đồng đã tự đặt mình vào thế đối đầu với Tổng thống Putin.

Tổng thống Putin (phải) và Yevgeny Prigozhin gần St. Petersburg, Nga năm 2010. Ảnh: Kremlin

Trên đường hành quân, lực lượng Wagner đã bắn hạ một số máy bay quân sự và khiến 15 lính Nga thiệt mạng. Cuộc nổi loạn khiến Tổng thống Putin phẫn nộ, gọi đây là "kẻ phản bội", "đâm sau lưng đất nước".

Dù cuộc nổi loạn chấm dứt sau một ngày bằng thỏa thuận rút quân do Tổng thống Belarus làm trung gian, giới quan sát cho rằng nó đã tạo hố sâu không thể hàn gắn giữa Prigozhin và Tổng thống Putin sau ba thập kỷ quen biết.

Những hành động của Prigozhin đã "trực tiếp thách thức Điện Kremlin và Putin, dù trùm Wagner luôn tuyên bố trung thành với Tổng thống", nhà phân tích người Nga Dmitry Kolezev nói.

Điện Kremlin bác bỏ mọi đồn đoán cho rằng họ đã ra lệnh sát hại Prigozhin trong vụ rơi máy bay, đồng thời khẳng định nhóm Wagner đã có những đóng góp to lớn cho chiến dịch ở Ukraine. "Tổng thống Nga từng khẳng định hành động mang chủ nghĩa anh hùng đó của họ sẽ không bao giờ bị lãng quên", phát ngôn viên Peskov nói.