Tổng thống Nga Vladimir Putin ngày 12/5 bất ngờ đề cử Andrey Belousov, cựu phó thủ tướng kiêm nhà kinh tế học, làm Bộ trưởng Quốc phòng thay đại tướng Sergey Shoigu, người đảm nhiệm chức vụ này từ năm 2012. Ông Shoigu sẽ được điều chuyển làm thư ký Hội đồng An ninh Nga, vị trí được coi là thấp hơn Bộ trưởng Quốc phòng.

Quốc hội Nga dự kiến phê duyệt đề cử của Tổng thống Putin trong tuần này. Đây là cuộc cải tổ lớn nhất trong bộ máy lãnh đạo quân sự Nga kể từ khi xung đột tại Ukraine bùng phát đầu năm 2022, đồng thời chấm dứt thời kỳ lãnh đạo quân đội của tướng Shoigu, người giữ chức Bộ trưởng Quốc phòng lâu nhất lịch sử Nga.

Về mặt công khai, Nga thông báo quyết định thay ông Shoigu bằng một quan chức dân sự có kinh nghiệm quản lý kinh tế như ông Belousov là giải pháp tốt nhất cho các vấn đề về nhu cầu kinh tế mà quân đội Nga đang phải đối mặt, khi chiến sự Ukraine tăng nhiệt.

Ông Belousov, 65 tuổi, giữ chức Bộ trưởng Phát triển Kinh tế Nga từ năm 2012 đến 2013, cố vấn kinh tế cho tổng thống trong giai đoạn 2013-2020 trước khi trở thành Phó thủ tướng, chức vụ ông giữ đến ngày 7/5.

"Việc tích hợp kinh tế quân đội vào nền kinh tế quốc gia là điều rất quan trọng" trong bối cảnh ngân sách quốc phòng của Nga đang tăng mạnh, phát ngôn viên Điện Kremlin Dmitry Peskov cho hay.

Ông Shoigu dự lễ đặt vòng hoa tại Mộ các Chiến sĩ vô danh ở Moskva hồi tháng 2. Ảnh: AFP

Quan chức này cho biết ngân sách dành cho quân đội Nga đã tăng từ 3% lên 6,7% GDP sau khi chiến sự tại Ukraine bùng phát. Đây chưa phải vấn đề "nghiêm trọng" với kinh tế Nga, song tình hình đang bắt đầu giống với cuối thời kỳ Liên Xô, khi chi tiêu quân sự chiếm tới 7,4% GDP. Đây là điều "hết sức quan trọng" và đòi hỏi phản ứng phù hợp từ chính phủ Nga, theo ông Peskov.

Phát ngôn viên Điện Kremlin cho hay ông Belousov đã chứng minh được năng lực khi lãnh đạo "khá thành công" Bộ Phát triển Kinh tế và đảm nhiệm chức vụ cố vấn kinh tế cho tổng thống trong thời gian dài, thêm rằng đây không phải "quan chức dân sự" bình thường.

"Chiến trường hiện được thống trị bởi những người cởi mở với sự đổi mới, sẵn sàng áp dụng chúng theo cách nhanh nhất có thể", ông Peskov nhấn mạnh. Ông Belousov sẽ là quan chức dân sự đầu tiên lãnh đạo Bộ Quốc phòng Nga.

Trong khi đó, giới chuyên gia nhận định vấn đề kinh tế không phải là lý do duy nhất Tổng thống Putin quyết định thay thế tướng Shoigu, 68 tuổi, một trong những đồng minh lâu năm của mình.

Ông Shoigu thậm chí hiện diện tại trung tâm bộ máy quyền lực của Moskva trước cả Tổng thống Putin. Ông bắt đầu làm Bộ trưởng Tình trạng Khẩn cấp năm 1994, dưới thời tổng thống Boris Yeltsin, khi ông Putin hầu như còn "vô danh" ở Nga. Hình ảnh của Shoigu trở nên quen thuộc với người dân Nga khi ông liên tục di chuyển khắp đất nước để điều phối xử lý các thảm họa như tai nạn máy bay và động đất.

Năm 2012, Tổng thống Putin chọn ông Shoigu, người đang giữ chức thống đốc tỉnh Moskva, làm Bộ trưởng Quốc phòng thay thế người tiền nhiệm Anatoly Serdyukov, sau khi quan chức này vướng vào bê bối tham nhũng.

Bộ trưởng Shoigu sau đó điều phối thành công nhiều hoạt động lớn của quân đội Nga, bao gồm chiến dịch can thiệp tại Syria hồi năm 2015 nhằm hỗ trợ chính quyền Tổng thống Bashar al-Assad, đồng minh thân cận của Moskva, chống lại phiến quân Nhà nước Hồi giáo (IS) tự xưng và lực lượng nổi dậy.

Trong sinh nhật lần thứ 65 của Bộ trưởng Shoigu, Tổng thống Putin đã trao cho ông "Huân chương vì Tổ quốc", một trong những phần thưởng cao quý nhất tại Nga.

Ông Putin và ông Shoigu từng có mối quan hệ cá nhân rất gắn bó. Những bức ảnh được Điện Kremlin công bố cho thấy hai người cùng nhau cởi trần tắm nắng ở Siberia, đi câu cá hay chơi khúc côn cầu trên băng. Nhưng vài năm gần đây, họ không còn công khai thể hiện tình bạn như trước.

Sau khi Nga phát động chiến sự tại Ukraine vào tháng 2/2022, Bộ trưởng Shoigu hứng nhiều chỉ trích về cách triển khai chiến dịch. Chiến lược ban đầu của ông Shoigu là nhanh chóng đưa quân vào Kiev để lật đổ chính phủ của Tổng thống Volodymyr Zelensky với tổn thất tối thiểu. Tuy nhiên, kế hoạch này đã thất bại trước sức kháng cự kiên cường của Ukraine, khiến quân đội Nga hứng chịu tổn thất nặng trong giai đoạn đầu xung đột.

Các ý kiến phản đối trong quân đội Nga cho rằng ông Shoigu, người chưa từng làm quân nhân chuyên nghiệp song vẫn được trao quân hàm đại tướng để lãnh đạo Bộ Quốc phòng, đã không giúp lực lượng nước này chuẩn bị đầy đủ cho cuộc chiến tại Ukraine.

Ông sau đó được cho là không còn nắm vai trò quan trọng trong cách Nga tiến hành cuộc xung đột, mà các hoạt động tác chiến được giao cho Tổng tham mưu trưởng Valery Gerasimov. Tướng Shoigu chủ yếu làm nhiệm vụ báo cáo tình hình chiến trường với Tổng thống Putin hay tham gia họp hành với giới chỉ huy quân đội.

Hồi năm 2023, Yevgeny Prigozhin, lãnh đạo tập đoàn quân sự tư nhân Wagner, nhiều lần công khai chỉ trích giới chỉ huy quân đội Nga, trong đó có ông Shoigu, về cách họ tiến hành chiến dịch tại Ukraine. Ông Prigozhin tháng 6/2023 phát động cuộc nổi loạn nhằm lật đổ ông Shoigu và thất bại, trước khi thiệt mạng trong vụ tai nạn máy bay hai tháng sau đó.

Những điều này được cho là đã khiến quan hệ giữa ông Putin và ông Shoigu xấu đi. Trong video được chia sẻ rộng rãi vào tháng 6/2023, Tổng thống Putin và Bộ trưởng Shoigu cùng tham dự buổi lễ trao huân chương tại một quân y viện. Khi tướng Shoigu hướng về phía ông Putin để nói gì đó, Tổng thống Nga đã đứng quay lưng lại với ông với vẻ mặt được giới quan sát mô tả là "coi thường", theo AFP.

Dù quân đội Nga sau đó từng bước lấy lại ưu thế chiến trường, chặn đứng cuộc phản công quy mô lớn của Ukraine mùa hè năm ngoái và chiếm được các đô thị trọng yếu như Bakhmut, Avdeevka, uy tín của ông Shoigu vẫn chưa hồi phục, khi thương vong của binh sĩ Nga liên tục tăng.

Moskva từ lâu chưa cập nhật về số liệu thương vong của quân đội nước này tại Ukraine, song tình báo Mỹ ước tính hơn 300.000 binh sĩ Nga đã thiệt mạng và bị thương từ đầu xung đột.

Hình ảnh của ông tiếp tục bị tổn hại sau khi đồng minh thân cận, Thứ trưởng Quốc phòng phụ trách các dự án xây dựng Timur Ivanov, bị bắt tháng trước với cáo buộc nhận hối lộ trong quá trình xử lý các hợp đồng quốc phòng.

Ông Putin bắt tay ông Shoigu khi cả hai tới thăm học viện quân sự ở Krasnodar, Nga, hồi tháng 3. Ảnh: AFP

Giới chuyên gia nhận định quyết định mới nhất của Tổng thống Putin đã khiến Bộ trưởng Shoigu bị "giáng cấp", song không đồng nghĩa ông đã hoàn toàn bị loại khỏi bộ máy quyền lực ở nước này.

"Trong chính phủ Nga hiện nay, điều quan trọng là mức độ thân cận với Tổng thống Putin chứ không phải vị trí chính thức", Konstantin Sonin, nhà phân tích về chính trị Nga tại Đại học Chicago ở Mỹ, cho hay. "Khi giữ chức Thư ký Hội đồng An ninh Nga, ông Shoigu vẫn có cơ hội duy trì quan hệ gần gũi với ông Putin và giữ được tầm ảnh hưởng của mình".