Liên minh châu Âu (EU) hồi tháng 5 áp lệnh cấm nông sản Ukraine xuất khẩu vào 5 nước láng giềng Ba Lan, Bulgaria, Romania, Hungary và Slovakia để bảo vệ nông dân địa phương. Ngũ cốc Ukraine chỉ được phép quá cảnh qua những nước này để xuất sang các thị trường khác.

EU ngày 15/9 quyết định chấm dứt các hạn chế về xuất khẩu ngũ cốc Ukraine. Tuy nhiên, sườn đông của khối lập tức bác bỏ quyết định. Ba nước thành viên gồm Ba Lan, Slovakia và Hungary ra tuyên bố đơn phương duy trì lệnh cấm.

"Tôi muốn nói rõ ràng rằng chúng tôi không thể đồng ý nhập khẩu không kiểm soát dòng ngũ cốc này, để dẫn tới những bất ổn cho thị trường Ba Lan", Thủ tướng Mateusz Morawiecki đăng trên Twitter tuần trước.

Thu hoạch ngũ cốc ở trang trại gần Kramatorsk, vùng Donetsk, Ukraine hồi đầu tháng 8. Ảnh: AFP

Các cuộc bầu cử sắp tới ở Ba Lan có thể là yếu tố chính tác động tới quyết định này. Đảng Luật pháp và Công lý cầm quyền đã nỗ lực vận động ở vùng nông thôn với lời hứa bảo vệ nông dân Ba Lan, vốn chịu thiệt hại do dòng ngũ cốc giá rẻ của Ukraine.

"Chúng tôi sẽ gia hạn lệnh cấm này, bất chấp sự phản đối của họ. Chúng tôi sẽ làm như vậy vì nó là lợi ích của nông dân Ba Lan", Thủ tướng Morawiecki phát biểu tại một cuộc vận động tranh cử ở miền đông bắc Ba Lan.

Theo thỏa thuận với EU, Ukraine sẽ ngăn ngũ cốc xuất khẩu vào khối tăng đột biến sau khi lệnh cấm được dỡ bỏ. Ủy ban châu Âu nhất trí không áp hạn chế nếu các biện pháp kiểm soát dòng chảy ngũ cốc của Kiev có hiệu quả.

Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky ngày 15/9 cho biết ông đã nói chuyện với Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ursula von der Leyen và gửi lời cảm ơn về quyết định dỡ lệnh cấm của khối.

"Điều quan trọng là sự đoàn kết của châu Âu đang được thực hiện ở cấp độ song phương. Nếu quyết định của một số nước thành viên vi phạm luật của EU, Ukraine sẽ phản ứng một cách văn minh", ông nói.

Sau quyết định của Ủy ban châu Âu, Hungary tuyên bố sẽ cho phép ngũ cốc Ukraine tiếp tục quá cảnh qua nước này nhưng sẽ duy trì lệnh cấm nhập khẩu. Giới chức Hungary sẽ niêm phong các lô hàng ở biên giới và giám sát nghiêm ngặt quá trình vận chuyển, Ngoại trưởng Zoltan Kovacs thông báo.

Slovakia cũng áp lệnh cấm ngũ cốc và ba loại nông sản khác của Ukraine từ ngày 16/9, theo phát ngôn viên của Thủ tướng Peter Majer.

Quyết định của EU về ngũ cốc Ukraine là một trong những bài kiểm tra đầu tiên về sự ủng hộ của châu Âu đối với Kiev. Slovakia sẽ tiến hành bầu cử vào cuối tháng 9, với các cuộc thăm dò dự báo sự trở lại của cựu thủ tướng Robert Fico, người vận động chống lại lệnh trừng phạt của phương Tây với Nga.

27 quốc gia thành viên của EU cuối năm nay phải quyết định có thông qua đề xuất viện trợ kinh tế khoảng 53 tỷ USD và hỗ trợ quân sự khoảng 21 tỷ USD cho Ukraine hay không.

Căng thẳng về vấn đề ngũ cốc đã tăng nhiệt sau quyết định của EU cuối tuần qua. Đại diện Thương mại Ukraine Taras Kachka cho biết nước này lên kế hoạch kiện ba nước EU lên Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) để yêu cầu bồi thường nếu lệnh cấm nông sản của Kiev không được dỡ bỏ.

Xuất khẩu ngũ cốc rất quan trọng đối với nền kinh tế Ukraine, nước xuất khẩu ngũ cốc lớn thứ hai thế giới vào năm 2021, trước khi Nga phát động cuộc chiến. Trong năm đó, Ukraine đã xuất khoảng 27 tỷ USD nông sản, chiếm khoảng một nửa doanh thu xuất khẩu của nước này.

Sau khi phát động cuộc chiến vào cuối tháng 2/2022, Nga đã phong tỏa các cảng của Ukraine trên Biển Đen, đe dọa tước đi một phần đáng kể doanh thu của Kiev, đồng thời gây lo ngại về tình trạng thiếu lương thực và tăng giá ngũ cốc toàn cầu.

Ukraine đã xoay xở bằng cách vận chuyển ngũ bằng đường bộ qua Ba Lan và đường thủy tới Romania. Tuy nhiên, dòng ngũ cốc của Ukraine đe dọa sinh kế của những người nông dân Ba Lan.

Gia đình Dlugolecki, những người đã làm việc suốt nhiều thế hệ tại trang trại rộng 60 hecta ở làng Milewo-Kulki, phía bắc Warsaw, nói rằng ngũ cốc Ukraine đã khiến giá giảm sâu tới mức họ không bán được nông sản thu hoạch từ vụ mùa năm ngoái và không thể bán vụ mùa năm nay nếu giá không tăng.

Dù lúa mì của Ukraine chỉ quá cảnh qua Ba Lan để xuất sang các khách hàng châu Á và châu Phi, một số lượng nhất định vẫn được tuồn ra chợ đen với giá rẻ hơn nông sản ở nước này. Đồng thời, dòng ngũ cốc từ Ukraine cũng làm tắc nghẽn các cảng và cơ sở lưu trữ của Ba Lan.

Danuta Dlugolecka, 57 tuổi, nói rằng nếu giá không tăng, bà sẽ cất nông sản trong kho lưu trữ 200 tấn của gia đình và sống bằng tiền tiết kiệm, cũng như số tiền mà gia đình kiếm được từ việc nuôi gà.

"Hầu hết mọi người đều giữ lại nông sản của họ và chờ đợi giá tăng", bà nói.

Vợ chồng Dlugolecki đứng trong kho chứa ngũ cốc của gia đình ở làng Milewo-Kulki, Ba Lan. Ảnh: WSJ

Hồi tháng 7, Thủ tướng Ukraine Denys Shmyhal chỉ trích Ba Lan vì những hành động "dân túy và thiếu thân thiện" liên quan tới lệnh cấm ngũ cốc. Bình luận đã vấp phản ứng gay gắt của chính phủ Ba Lan, quốc gia đã đón hàng triệu người Ukraine trong những ngày đầu cuộc chiến. Một cố vấn của Tổng thống Ba Lan sau đó nói Kiev nên biết ơn nhiều hơn về những gì Warsaw đã làm.

Dù Ba Lan đã ủng hộ Ukraine trong suốt cuộc xung đột, mối quan hệ giữa hai nước khá phức tạp. Warsaw từ lâu tìm kiếm lời xin lỗi của Kiev về vụ thảm sát người Ba Lan bởi nhóm người theo chủ nghĩa dân tộc Ukraine trong giai đoạn 1943-1945 ở Volhynia và các khu vực phía đông Galicia của Ukraine ngày nay. 100.000 người Ba Lan được cho đã chết trong vụ thảm sát.

Trong nỗ lực xoa dịu căng thẳng, Tổng thống Ba Lan Andrzej Duda và Tổng thống Zelensky hồi tháng 7 cùng nhau tham dự buổi tưởng niệm những người Ba Lan thiệt mạng tại nhà thờ Công giáo ở miền tây Ukraine. Song căng thẳng về vấn đề ngũ cốc đã cản trở những nỗ lực thiện chí giữa hai bên.

Để duy trì sự gắn kết, các quan chức EU đã chi hàng trăm triệu USD cho nông dân Ba Lan và các nước khác, song ngân sách cho các khoản hỗ trợ thêm của Brussels đang cạn kiệt.

Khi Ba Lan, Hungary và ba quốc gia khác áp lệnh cấm đơn phương đối với xuất khẩu ngũ cốc Ukraine hồi tháng 4, doanh số bán qua EU đã sụt giảm còn 2 triệu tấn trong tháng đó, tước đi nguồn thu cần thiết của Kiev. Hồi tháng 8, sau khi Nga quyết định rút khỏi Sáng kiến Ngũ cốc Biển Đen, xuất khẩu của Ukraine vào EU là khoảng 4 triệu tấn.

Khi mùa vụ mới bắt đầu, áp lực đối với các cơ sở lưu trữ và vận chuyển ngũ cốc ở Ba Lan cùng các nước láng giềng EU khác của Ukraine sẽ gia tăng. Tháng trước, tài xế xe tải ở khu vực biên giới Ukraine - Ba Lan cho biết các chuyến ngũ cốc mất nhiều ngày để được thông quan.

"Xe tải chở ngũ cốc phải xếp hàng chờ nhiều ngày liền. Họ giờ đây không cho ngũ cốc Ukraine đi qua cửa khẩu nữa", Ihor Vorvan, tài xế 33 tuổi người Ukraine, cho biết.