Mối quan hệ song phương Mỹ - Trung vốn tương đối ổn định suốt nửa thế kỷ đã chứng kiến nhiều xáo trộn kể từ sau chuyến thăm Tử Cấm Thành của Tổng thống Mỹ Donald Trump hồi tháng 11/2017.

Cùng với nỗ lực trung gian hòa giải ở Trung Đông, thay đổi trong chính sách của Mỹ với Trung Quốc chắc chắn là một trong những di sản lớn của chính quyền Tổng thống Trump, theo tiến sĩ Hui Feng, nhà nghiên cứu của Viện châu Á Griffith.

"Khi con gái Ivanka của Trump nói tại Hội nghị Toàn quốc đảng Cộng hòa rằng 'Washington không thay đổi Donald Trump, Donald Trump thay đổi Washington'", điều này chắc chắn bao gồm cách xử lý của chính quyền Trump với vấn đề Trung Quốc", tiến sĩ Hui Feng nhận định.

Tổng thống Donald Trump (phải) và Chủ tịch Tập Cận Bình tại Bắc Kinh hồi tháng 11/2017. Ảnh: TASS.

Dù sự trỗi dậy của Trung Quốc từng là mối lo ngại với chính quyền tổng thống George W. Bush và Barack Obama, nhưng Trump mới là người đã thay đổi toàn bộ câu chuyện về Trung Quốc, biến Bắc Kinh từ "đối tác chiến lược" thành "đối thủ cạnh tranh chiến lược" của Mỹ.

Mọi chuyện bắt đầu từ báo cáo Chiến lược Quốc phòng của Mỹ được công bố chỉ một tháng sau chuyến thăm Trung Quốc hồi năm 2017 của Tổng thống Trump.

"Trung Quốc và Nga muốn định hình một thế giới đối lập với các giá trị và lợi ích của Mỹ. Trung Quốc đang tìm cách thế chỗ Mỹ ở khu vực Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương, mở rộng phạm vi ảnh hưởng của mô hình kinh tế do nhà nước điều hành và sắp xếp lại trật tự khu vực theo hướng có lợi cho họ", nội dung báo cáo có đoạn.

Trước Tổng thống Trump, Mỹ từng tìm cách khuyến khích Trung Quốc phát triển thành một "người chơi" có trách nhiệm trong trật tự thế giới dựa trên luật lệ. Nhưng chính quyền Trump tin rằng cách tiếp cận "thiện chí" này đã bị Trung Quốc lợi dụng trong một chiến lược dài hơi nhằm gia tăng ảnh hưởng ở khu vực Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương.

Trump cho rằng chiến lược của Trung Quốc xoay quanh "kinh tế tước đoạt" về thương mại và công nghệ, bắt nạt về chính trị với các quốc gia nhỏ hơn, cũng như tăng cường sức mạnh quân sự trong khu vực. Niềm tin này thúc đẩy Mỹ dưới thời Trump thi hành chính sách "búa tạ" với Trung Quốc, gia tăng sức ép trên mọi lĩnh vực trong cuộc cạnh tranh chiến lược giữa hai siêu cường.

Theo tiến sĩ Hui Feng, Trump đang nhìn nhận quan hệ Mỹ - Trung dưới "lăng kính giao dịch", tin rằng có thể giảm thâm hụt thương mại song phương bằng một thỏa thuận thương mại "lớn và tốt đẹp". Ông cũng coi đây là "viên đạn bạc" cho cả nền kinh tế Mỹ lẫn triển vọng tái đắc cử của mình.

"Điều này giải thích toàn bộ thăng trầm trong tiến trình đàm phán thương mại kéo dài giữa hai nước, trong đó, Bắc Kinh hầu như chỉ sử dụng thỏa thuận này để loại bỏ các vấn đề chiến lược lớn hơn", tiến sĩ Hui Feng viết.

Chuyên gia này cho rằng cách tiếp cận này của Trump mới chỉ giải quyết phần ngọn, trong khi gốc rễ của vấn đề lại nằm ở cấu trúc của nền kinh tế Trung Quốc, như các khoản trợ cấp của nhà nước cho doanh nghiệp hay tiêu chuẩn lao động.

Hui Feng còn chỉ ra rằng chính sách của Trump đối với Trung Quốc, ít nhất là trên mặt trận thương mại, đều là đơn phương. Thay vì tìm sự ủng hộ của các đồng minh, Washington gây "rạn nứt" với cả đồng minh lẫn đối tác khi áp thuế Canada, đàm phán lại thỏa thuận thương mại với Nhật Bản và Hàn Quốc theo hướng có lợi cho Mỹ, giảm cam kết an ninh với NATO.

Chính quyền Trump cũng rút khỏi vai trò lãnh đạo trong các thể chế toàn cầu về thương mại, biến đổi khí hậu và nhân quyền. Kết quả là Mỹ đánh mất đồng minh vào thời điểm cần nhất và tạo điều kiện để Trung Quốc có chỗ đứng mới trên vũ đài quốc tế.

Chính sách Trung Quốc của Tổng thống Trump càng bị sa lầy khi chính nội các của ông xảy ra nhiều mâu thuẫn. Theo cựu cố vấn an ninh quốc gia John Bolton, nhóm của Trump đã bị "chia năm xẻ bảy" trong việc xử lý cuộc chiến thương mại và toàn bộ chính sách về Trung Quốc.

Khi Trump ngày càng thất vọng với việc Chủ tịch Tập Cận Bình từ chối thỏa thuận thương mại vào giữa năm 2019 và sau đó là đợt bùng phát Covid-19, phe diều hâu chống Trung Quốc trong chính quyền ông đã giành được ưu thế. Dù điều này dẫn tới một cách tiếp cận đồng nhất hơn với thách thức mà Trung Quốc đặt ra, nó cũng dẫn tới nhiều cuộc đối đầu trực tiếp với Bắc Kinh hơn và làm leo thang căng thẳng song phương.

Mối quan hệ Mỹ - Trung đang ở mức thấp đáng báo động sau những màn "ăn miếng trả miếng" trên nhiều mặt trận, từ lệnh trừng phạt của Mỹ đối với các công ty công nghệ Trung Quốc, hai bên đóng cửa lãnh sự quán của nhau, hạn chế visa của phóng viên, học sinh và học giả, tham vọng hàng hải của Bắc Kinh ở Biển Đông, cũng như vấn đề Tân Cương, Hong Kong và Đài Loan.

Tiến sĩ Hui Feng nhận định Tổng thống Mỹ có thể không thành công trong việc thay đổi hoàn toàn Washington, nhưng chính quyền của ông ít nhất đã thay đổi quan điểm chiến lược về Trung Quốc trong giới tinh hoa Mỹ.

Cựu phó tổng thống Mỹ Joe Biden (trái) bắt tay Chủ tịch Tập Cận Bình trong chuyến thăm Trung Quốc hồi năm 2013. Ảnh: AP.

Cứng rắn với Trung Quốc đã trở thành "mặt trận chung hiếm hoi" mà lưỡng đảng Mỹ tìm thấy sự đồng thuận. Tiến sĩ Hui Feng cho rằng ngay cả khi Trump thất cử và ứng viên Joe Biden tiếp quản Nhà Trắng, việc đảo chiều mối quan hệ Mỹ - Trung khó có khả năng xảy ra, bởi đảng Dân chủ cũng chĩa những "mũi dùi" chỉ trích tương tự về phía Trung Quốc.

Ứng viên Dân chủ Joe Biden từng viết "nếu Trung Quốc tiếp tục con đường của mình, họ sẽ tiếp tục cướp tài sản trí tuệ và công nghệ của Mỹ và các công ty Mỹ".

Tuy nhiên, Biden cũng cho biết ông sẽ bỏ một số loại thuế quan để đảm bảo một thỏa thuận thương mại công bằng hơn với Trung Quốc. Đồng thời, ông cũng muốn xây dựng một mặt trận thống nhất giữa các đồng minh và đối tác Mỹ để ứng phó với Trung Quốc.

"Nếu Bắc Kinh hy vọng cuộc bầu cử sắp tới giải quyết vấn đề Trump bằng cách đưa một người mới vào Nhà Trắng, họ không nên quá háo hức", tiến sĩ Hui Feng nhận định. "Mối quan hệ Mỹ - Trung đã bị Tổng thống Trump thay đổi nghiêm trọng và không dễ dàng đảo ngược".