Khi dự trữ ngoại tệ của Sri Lanka bắt đầu giảm mạnh vì ảnh hưởng của đại dịch Covid-19, một số quan chức ở Colombo cho rằng đã đến lúc đàm phán một gói cứu trợ từ Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF), vốn thường đi kèm các yêu cầu thắt lưng buộc bụng nghiêm ngặt.

Nhưng Trung Quốc, chủ nợ lớn nhất của Sri Lanka, đã đưa ra một giải pháp thay thế hấp dẫn: tiếp tục vay mới để trả nợ cũ, theo giới chức Sri Lanka. Quốc gia Nam Á đồng ý và 3 tỷ USD nhanh chóng được các ngân hàng Trung Quốc giải ngân vào năm 2020 và 2021.

Nhưng các gói hỗ trợ đó không ngăn được Sri Lanka rơi vào hỗn loạn. Trong bối cảnh nợ nần chồng chất và lạm phát cao, quốc gia này đã cạn kiệt USD để trả chi phí nhập khẩu hàng hóa cơ bản. Người dân phải chờ hàng giờ để mua nhiên liệu, trong khi điện liên tục bị cắt ở các thành phố lớn vì không có dầu để chạy máy phát.

Khi Sri Lanka phải nộp đơn xin cứu trợ từ IMF vào tháng 4, nền kinh tế nước này đối mặt một trong những cuộc suy thoái tồi tệ nhất kể từ khi giành độc lập năm 1948. Biểu tình nổ ra và dần trở nên bạo lực, buộc Tổng thống Gotabaya Rajapaksa phải tuyên bố từ chức và chạy ra nước ngoài.

"Thay vì tận dụng dự trữ ngoại tệ hạn chế để giải quyết các khoản nợ cũ, chúng tôi tiếp tục vay nợ cho tới khi nguồn tiền cạn kiệt", Ali Sabry, bộ trưởng tài chính Sri Lanka từ tháng 4 tới tháng 5, nói. "Nếu suy nghĩ thực tế hơn, chúng tôi nên nộp đơn lên IMF từ trước đó ít nhất một năm".

Một người vô gia cư ngồi trước chi nhánh ngân hàng Trung Quốc ở thủ đô Colombo, Sri Lanka. Ảnh: WSJ.

Với khoảng 35 tỷ USD nợ nước ngoài, Sri Lanka là chính phủ đầu tiên ở khu vực châu Á - Thái Bình Dương vỡ nợ quốc tế kể từ sau trường hợp của Pakistan năm 1999. Giới quan sát cho rằng các cuộc đàm phán sắp tới giữa Colombo với IMF sẽ là bài kiểm tra về thái độ sẵn sàng của Trung Quốc trong giải quyết vấn đề, khi những người chỉ trích cho rằng chính chính sách cho vay của Bắc Kinh là nguyên nhân gây ra khủng hoảng.

Trong hơn 60 năm qua, việc tái cơ cấu nợ chính phủ được điều phối bởi Câu lạc bộ Paris, hiệp hội không chính thức gồm 22 chủ nợ lớn, chủ yếu là các nước phương Tây cùng một số quốc gia châu Á. Cùng với IMF, Câu lạc bộ Paris đã ký 433 thỏa thuận với 90 nước, tái cơ cấu hơn 583 tỷ USD nợ chính phủ kể từ khi thành lập năm 1956. Tái cơ cấu nợ thường liên quan tới việc cắt giảm một số khoản vay.

Trung Quốc không phải là thành viên của Câu lạc bộ Paris, một phần bởi Bắc Kinh không phải là chủ nợ lớn trước thập niên 2000. Nhưng sau đó, họ đã cho nhiều nước vay để hỗ trợ sáng kiến Vành đai và Con đường. Ngày nay, khoản vay chưa thanh toán mà Trung Quốc cung cấp cho các nước thu nhập thấp lớn hơn tất cả các thành viên của Câu lạc bộ Paris cộng lại, theo Ngân hàng Thế giới.

Ngoài Sri Lanka, các quốc gia châu Phi như Zambia và Ethiopia cũng đang cơ cấu lại các khoản nợ vay từ Trung Quốc. Nhiều nước đang phát triển khác cũng có tỷ lệ nợ cao và các khoản vay sắp đến kỳ hạn mà không chắc có thể thanh toán.

Dù là chủ nợ quan trọng nhất của các nước đang phát triển, Trung Quốc thường không mặn mà trong nỗ lực hỗ trợ tái cơ cấu nợ.

Khi Zambia bên bờ vực vỡ nợ năm 2020, chính phủ Trung Quốc đã cung cấp cho nước này các khoản hỗ trợ tài chính mới để thanh toán những khoản vay cơ sở hạ tầng đến hạn, ngay cả khi Zambia nói với các chủ nợ rằng họ muốn cắt giảm các khoản vay hiện có.

Sau khi IMF nhất trí về gói cứu trợ cho Zambia vào tháng 12/2021, Trung Quốc, nước chiếm 30% khoản nợ nước ngoài của quốc gia này, đến tháng 2 mới tham gia một ủy ban của các chủ nợ sau khi vấp nhiều chỉ trích của các nước phương Tây, trong đó có Mỹ. Dù vậy, ủy ban này tới nay mới nhóm họp một lần và những bất đồng giữa các bên cho vay tại Trung Quốc đã khiến quá trình bị đình trệ.

"Địa chính trị là một trong những lý do Trung Quốc khó trở thành thành viên Câu lạc bộ Paris. Thay vì tuân thủ nguyên tắc của hiệp hội, họ thích là bên tự đưa ra quy tắc", Lex Rieffel, thành viên của tổ chức tư vấn Stimson Center có trụ sở ở Mỹ, nói.

Trung Quốc hầu như không công khai điều khoản cho vay với các dự án cơ sở hạ tầng ở châu Phi, châu Á ở Mỹ Latinh. Nhưng các hoạt động cho vay của họ đang trở thành tâm điểm chú ý giữa lúc nhiều quốc gia đứng trước nguy cơ vỡ nợ do tác động của Covid-19 và lạm phát tăng cao.

Với vị trí nằm trên các tuyến hàng hải quốc tế quan trọng, Sri Lanka dễ dàng tiếp cận các khoản vay của Trung Quốc. Mahinda Rajapaksa, tổng thống Sri Lanka từ năm 2005 đến 2015, đã tận dụng các khoản vay để đầu tư cơ sở hạ tầng phục hồi nền kinh tế sau nội chiến năm 2009. Trọng tâm chiến lược của ông là biến thành phố quê hương Hambantota ở vùng duyên hải phía nam thành một nơi phát triển thịnh vượng, cạnh tranh với thủ đô Colombo.

Trong thập kỷ qua, hàng tỷ USD vay từ Trung Quốc đã được cấp cho các dự án ở Hambantota nhằm xây đường, nhà máy điện, sân bay cho đến sân vận động. Dự án nhà máy điện Lakvijaya đã giúp nhiều vùng nông thôn kém phát triển nhất ở Sri Lanka lần đầu có điện.

Nhưng nhiều dự án khác không thành công như mong đợi. Sân vận động hầu như không tổ chức sự kiện thể thao quốc tế nào kể từ khi được xây dựng cho giải vô địch bóng chày thế giới năm 2011. Sân bay, được xây để có thể tiếp đón khoảng một triệu du khách quốc tế, đang trong cảnh thua lỗ. Trong hai tháng 4 và 5, sân bay này không đón bất kỳ chuyến bay thương mại nào.

Cảng nước sâu ở Hambantota cũng không có đủ doanh thu để trả nợ. Gặp khó khăn trong việc trả nợ, chính phủ Sri Lanka năm 2017 ký hợp đồng cho thuê cảng trong 99 năm với một công ty nhà nước Trung Quốc. Những người chỉ trích gọi đây là "ngoại giao bẫy nợ", nhằm khiến Sri Lanka phụ thuộc vào Trung Quốc. Bắc Kinh bác bỏ cáo buộc này.

"Vấn đề là chúng tôi chưa thấy bất kỳ lợi ích nào từ những dự án cơ sở hạ tầng đó", Akila Lakruwan, nhân viên bán hàng 20 tuổi tại một nhà phân phối thiết bị gia dụng ở Hambantota, nói. "Chúng tôi đã mong rằng các dự án sẽ tạo ra việc làm, nhưng điều đó không xảy ra".

Ngoại trưởng Vương Nghị (phải) cùng tổng thống Sri Lanka Gotabaya Rajapaksa (áo trắng) tại một sự kiện kỷ niệm quan hệ hai nước tại Sri Lanka hồi tháng 1. Ảnh: WSJ.

Từ năm 2000 đến 2020, Trung Quốc đã cho Sri Lanka vay thêm khoảng 11,7 tỷ USD để đầu tư cơ sở hạ tầng. Nước này gần đây bổ sung khoản tín dụng 3 tỷ USD cho Colombo. Khi lãi suất và thâm hụt ngân sách tăng, Sri Lanka đã phải phát hành trái phiếu quốc tế để trả các khoản vay lãi cao của Trung Quốcc.

"Nó giống như một vòng luẩn quẩn", Kabir Hashim, cựu bộ trưởng đầu tư và hiện là chính trị gia đối lập ở Sri Lanka, nói.

Khi quốc đảo phải tái cấu trúc nợ, sự chú ý của dư luận đang đổ dồn về phản ứng của Trung Quốc.

Bộ Ngoại giao Trung Quốc gần đây tuyên bố có kế hoạch hợp tác cùng các tổ chức quốc tế để giúp giải quyết những khó khăn của Sri Lanka, thông qua giảm gánh nặng nợ và thúc đẩy phát triển bền vững. Trung Quốc cũng thêm rằng hợp tác giữa họ với Sri Lanka không đi kèm các điều kiện chính trị.

Dù tuyên bố sẽ hỗ trợ Sri Lanka thông qua chương trình của IMF và các đàm phán tái cấu trúc nợ sắp tới, Bắc Kinh tỏ ra không hài lòng với quy trình ra quyết định của Colombo và ngăn quốc gia Nam Á tiếp cận giao dịch hoán đổi tiền tệ trị giá 1,5 tỷ USD cũng như khoản tín dụng 2,5 tỷ USD theo kế hoạch.

Trong khi đó, tình hình chính trị ở Sri Lanka vẫn rối ren. Ranil Wickremesinghe, thủ tướng Sri Lanka và kiêm bộ trưởng tài chính, đã nhậm chức quyền tổng thống nhưng vấp phải sự phản đối của người biểu tình. Wickremesinghe là người đóng vai trò quan trọng trong chỉ đạo các cuộc đàm phán với IMF cũng như nỗ lực đảm bảo các nguồn cung thiết yếu cho đất nước.

IMF cho biết đang theo dõi chặt chẽ diễn biến ở Sri Lanka. "Chúng tôi hy vọng có một giải pháp cho tình hình hiện tại để nối lại các cuộc đối thoại cứu trợ", tổ chức này cho biết cuối tuần trước.

Một số lãnh đạo Sri Lanka vẫn tiếc nuối về thời kỳ vay tiền dễ dàng. "Người Trung Quốc có rất nhiều tiền và có thể cho vay bất kỳ lúc nào, đó là khác biệt lớn so với những bên còn lại", Ravi Karunanayake, cựu bộ trưởng tài chính Sri Lanka, nói. "Câu hỏi là bạn có thể đàm phán thành công với họ đến mức nào".