Tập đoàn quốc phòng Nga Rostec hôm 13/1 thông báo oanh tạc cơ Tu-160M đầu tiên được chế tạo mới hoàn toàn đã thực hiện chuyến bay thử lần đầu. Tư lệnh không quân chiến lược Nga Sergei Kobylash hồi đầu tháng tuyên bố lực lượng này sẽ tiếp nhận hai oanh tạc cơ Tu-160M trong năm nay.

Tuyên bố này dường như đặt dấu chấm hết cho tham vọng chế tạo oanh tạc cơ tàng hình PAK-DA mà Nga khởi động từ năm 2009. Tập đoàn Topulev khi đó chịu trách nhiệm thiết kế mẫu máy bay mới nhằm thay thế bộ ba oanh tạc cơ chiến lược của Nga hiện nay là Tu-22M3, Tu-95 và Tu-160.

Nga từng kỳ vọng dự án PAK-DA sẽ ít tốn kém hơn và có thể sản xuất hàng loạt một cách dễ dàng hơn so với Tu-160. Tuy nhiên, giới chuyên gia cho rằng chi phí đầu tư thực tế của oanh tạc cơ tàng hình quá lớn, vượt quá khả năng tài chính của Nga, buộc nước này quyết định tiếp tục hiện đại hóa và chế tạo mới mẫu Tu-160, thay vì theo đuổi tham vọng PAK-DA.

Tupolev Tu-160, máy bay mang biệt danh "Thiên nga Trắng" nhờ màu sơn đặc trưng, được phát triển và biên chế vào Trung đoàn Oanh tạc cơ Hạng nặng số 184 thuộc không quân Liên Xô từ đầu năm 1984, đóng quân tại sân bay Pryluky ở Ukraine, khi đó vẫn là nước cộng hòa trực thuộc Liên Xô.

Trải qua gần 40 năm vận hành, đây vẫn là oanh tạc cơ siêu thanh có sải cánh và khối lượng rỗng lớn nhất, tốc độ cao nhất từng được chế tạo, đồng thời là loại máy bay chiến đấu to và nặng nhất thế giới. Tu-160 được trang bị 4 động cơ Kuznetsov NK-32, loại động cơ turbine phản lực cánh quạt lớn và mạnh nhất từng được lắp trên máy bay quân sự.

Oanh tạc cơ Tu-160 Nga trong một chuyến tuần tra. Ảnh: BQP Bỉ.

Tổng cộng 37 chiếc Tu-160 đã được sản xuất tại nhà máy ở thành phố Kazan của Nga, gồm 9 nguyên mẫu thử nghiệm và 28 phi cơ hoàn chỉnh.

Sau khi Liên Xô tan rã cuối năm 1991, Trung đoàn số 184 có hai phi đội Tu-160 với tổng cộng 19 máy bay. Tất cả phi cơ và vũ khí hạt nhân đi kèm đều được chuyển giao cho quân đội Ukraine mới thành lập. Tháng 10/1999, Moskva và Kiev ký thỏa thuận tại bán đảo Crimea, theo đó Nga mua lại 8 oanh tạc cơ Tu-160 và 3 chiếc Tu-95MS trong tình trạng kỹ thuật tốt nhất của Ukraine.

Những chiếc Tu-160 bay về Nga trong giai đoạn tháng 11/1999-2/2000. Moskva cũng tiếp nhận 575 tên lửa hành trình hạt nhân Kh-55SM, vũ khí trang bị cho dòng Tu-160 và Tu-95MS, để đổi lấy các khoản giảm nợ khí đốt cho Kiev.

Nga không chế tạo oanh tạc cơ nào mới hoàn toàn kể từ sau năm 1993, trong đó dây chuyền sản xuất dòng Tu-160 đã đóng cửa năm 1995. Nước này từng xuất xưởng một số máy bay Tu-160 trong giai đoạn 2002-2017, nhưng đều dựa trên những khung thân chế tạo dang dở từ trước.

Máy bay Tu-160 có thể thực hiện đòn tấn công bằng bom thông thường, nhưng nhiệm vụ chính và quan trọng nhất khi nó được phát triển vào thời kỳ Chiến tranh Lạnh vẫn là áp sát không phận Bắc Mỹ để phóng tên lửa hành trình tầm xa khi nổ ra chiến tranh hạt nhân. Hướng tiếp cận phù hợp nhất là bay qua Bắc Cực, trong đó những chiếc Tu-160 phải tránh được lưới radar cảnh giới đa tầng và tiêm kích đánh chặn của Mỹ, Canada.

Viện thiết kế Tupolev đã áp dụng nhiều biện pháp để giảm diện tích phản xạ radar của Tu-160, khiến nó có độ bộc lộc radar chỉ tương đương tiêm kích hạng nặng F-15. Tuy nhiên, điều này là chưa đủ để lẩn tránh hệ thống phòng không đối phương, đòi hỏi Tu-160 tiếp cận từ độ cao nhỏ, sử dụng radar bám địa hình Sopka để hạn chế tối đa khả năng bị phát hiện.

Cảm biến chiếu xạ radar sẽ báo động khi Tu-160 bị radar đối phương bám bắt. Tổ bay khi đó sẽ kích hoạt hệ thống gây nhiễu và bật chế độ tăng lực động cơ, cho phép oanh tạc cơ bay nhanh gấp hai lần âm thanh để rút ngắn thời gian tiếp cận và tránh bị đánh chặn.

Máy bay Tu-160 cùng dàn tên lửa Kh-55SM và Kh-101/102. Ảnh: BQP Nga.

Vũ khí chủ lực của Tu-160 là 12 tên lửa hành trình tầm xa Kh-55 gắn trên hai bệ phóng dạng ổ xoay trong thân, mỗi quả mang đầu đạn hạt nhân với sức mạnh tương đương 250.000 tấn thuốc nổ TNT, gấp 17 lần quả bom nguyên tử Mỹ ném xuống Hiroshima cuối Thế chiến II.

Kh-55 có thể bay bám mặt đất ở độ cao chỉ 100 m, tiếp cận mục tiêu được lập trình trước từ khoảng cách tới 2.500 km nhờ hệ thống dẫn đường quán tính và khớp địa hình. Tu-160 cũng có thể phóng phiên bản Kh-555 mang đầu đạn thông thường và Kh-55SM với tầm bắn tới 3.000 km.

Trong nhiệm vụ tập kích nhóm tác chiến tàu sân bay Mỹ, Tu-160 có thể khai hỏa tới 24 tên lửa đạn đạo diệt hạm Kh-15 với tầm bắn 300 km. Chúng mang được đầu đạn thông thường và hạt nhân, đạt tốc độ tối đa gấp 5 lần âm thanh khi lao xuống mục tiêu, được dẫn đường bằng radar chủ động hoặc đầu dò thụ động chuyên bám theo tín hiệu radar đối phương.

Phi đội Tu-160 từng lập kỷ lục về thời gian làm nhiệm vụ với chuyến bay không nghỉ dài 25 tiếng, vượt quãng đường gần 20.000 km hồi năm 2020. Nga cũng nhiều lần điều biên đội Tu-160 đến Venezuela, Nicaragua, Nam Phi và tuần tra gần bang Alaska của Mỹ.

Dòng máy bay này lần đầu thực chiến năm 2015, trong đó các phi cơ đã phóng hàng chục tên lửa hành trình tàng hình Kh-101 vào mục tiêu của phiến quân Hồi giáo tại Syria.

Mẫu Kh-101 cơ bản có tầm bắn khoảng 4.500 km, trong khi một số chuyên gia quân sự ước tính chúng có thể bay tới 10.000 km trong điều kiện thích hợp. Tên lửa được nạp sẵn bản đồ điện tử để bay bám địa hình, cũng như hệ thống dẫn đường quán tính và định vị toàn cầu GLONASS để hiệu chỉnh đường bay.

Điều này cho phép Kh-101 đánh trúng mục tiêu cố định với độ chính xác 6-10 m. Nếu được lắp đầu dò quang - điện tử và ảnh nhiệt, nó có thể tấn công cả mục tiêu cơ động như ôtô. Có nhiều dấu hiệu cho thấy Nga đã cung cấp khả năng tái lập trình mục tiêu cho Kh-101 trong khi bay, giúp phi công cập nhật mục tiêu mới ngay cả khi tên lửa đã phóng đi.

Từ năm 2015, sau khi nhận ra dự án PAK-DA ngày càng thiếu khả thi do tiến độ chậm trễ và thiếu ngân sách, Bộ Quốc phòng Nga đã quyết định khởi động lại dây chuyền chế tạo mới dòng Tu-160. Hợp đồng mua 10 oanh tạc cơ hiện đại hóa Tu-160M được quân đội Nga ký với nhà sản xuất hồi năm 2018 dưới sự chứng kiến của Tổng thống Vladimir Putin, với đơn giá khoảng 270 triệu USD/chiếc.

Nga cũng đang tích cực hiện đại hóa những chiếc Tu-160 nguyên gốc lên phiên bản Tu-160M. Biến thể này được trang bị hệ thống tự vệ tích hợp, thiết bị liên lạc và động cơ NK-32-02 đời mới, cùng nhiều vũ khí tối tân như tên lửa siêu vượt âm Kh-47 Kinzhal nhằm tăng cường khả năng tiến công tầm xa với độ chính xác cao.

Quân đội Nga khẳng định uy lực của Tu-160M cao hơn hẳn so với biến thể Tu-160 nguyên bản, tầm bay cũng được tăng thêm 1.000 km. Nguồn lực đầu tư cho dự án Tu-160 cho thấy đây vẫn sẽ là oanh tạc cơ chiến lược chủ lực của Nga trong nhiều năm tới.

"Nga dường như vẫn đánh giá cao khả năng triển khai sức mạnh toàn cầu của dòng máy bay này. Nỗ lực khởi động lại dây chuyền sản xuất cho thấy Nga tin rằng oanh tạc cơ Thiên nga trắng và các tên lửa hành trình tầm xa của nó vẫn bảo đảm khả năng xuyên phá lưới phòng không Mỹ", nhà phân tích quân sự Sebastian Roblin nhận định.