Xăm hình: Chuyến viễn du của cái tôi độc bản trong thời trang

Một loại hình nghệ thuật mang tính biểu tượng

Lịch sử ghi nhận hình xăm (hay đúng hơn là dạng thức nguyên thủy của hình xăm) xuất hiện vào thời điểm 5000 năm trước Công Nguyên tại Nhật Bản khi người Nhật vẽ lên mặt các bức tượng đất nung của họ những hình thù giống như hình xăm. Một khảo cứu khác tại Trung Hoa lại cho thấy, hình xăm xuất hiện tại Đại Lục từ thế kỷ thứ 3 sau Công Nguyên. Ở thời điểm đó, đàn ông già trẻ nam phụ lão ấu đều xăm mặt và cơ thể của mình. Ngay cả trong lịch sử Việt Nam, hình xăm cũng được ghi nhận là xuất hiện từ xa xưa (sách Lĩnh Nam chích quái - phần Hồng Bàng thị truyện) như một tập tục chính thống, rồi kéo dài tới thế kỷ thứ XIII - đầu thế kỷ XIV mới chấm dứt.

Theo quan niệm dân gian, việc xăm mình (thường là xăm hình thủy quái lên bụng, ngực, lưng, chân và tay) là để bảo vệ ngư dân khỏi thuồng luồng, hà bá trong những chuyến ra khơi quăng lưới kéo chài. Hình xăm còn xuất hiện phổ biến trên các xác ướp trong hầm mộ Pharaoh Ai Cập biểu thị cho sự bảo vệ vô hình và niềm tin được kế cận thần linh sau khi chết. Bộ phận thủy thủ, cướp biển cũng tận dụng triệt để hình xăm như một thứ đức tin bảo vệ họ trở về nhà an lành khỏe mạnh sau những chuyến hải trình bão tố vượt qua mũi Hảo Vọng. Như vậy, hình xăm mang tính biểu tượng cao trong lịch sử thế giới: Chúng góp phần đại diện cho đức tin và sự liên hệ mật thiết với tín ngưỡng của các vùng miền lãnh thổ khác nhau. Hình xăm tồn tại vĩnh viễn trên da thịt nên chẳng khác nào một lớp trang phục che chắn cho con người trước con mắt của thiên nhiên và thần linh.

Tuy nhiên, theo thời gian, loại hình này dần biến tướng và thường được gắn với gái làng chơi, tù nhân, trộm cướp, băng đảng yakuza… Vào thế kỷ thứ 7, người Nhật sử dụng hình xăm (irezumi) để “đánh dấu” & trừng phạt những người được nhận diện là ngoài vòng pháp luật. Theo dòng phát triển của lịch sử thế giới, hình xăm tại châu Âu cũng trở thành một nét đặc trưng của thủy thủ, cướp biển... Những định kiến thiếu thiện cảm đeo đuổi hình xăm suốt hơn 10 thế kỷ, thậm chí tại 1 số quốc gia, hình xăm còn bị liệt vào hàng “quốc cấm”. Phải đến khoảng thế kỷ 18 - 19, khi việc thông thương giữa các châu lục trở nên phổ biến, các nền văn hóa dần có sự giao thoa cần thiết để thúc đẩy sự phát triển chung, việc xăm hình mới dần được chấp nhận lại thông qua những salon, tiệm xăm của các nghệ sĩ rải rác khắp nơi. Nhưng nhìn chung, kể cả đến thời điểm đó, nó vẫn là một thứ nghệ thuật không dành cho số đông.

Chuyến viễn du của cái tôi độc bản trong thời trang

Vào năm 1971, Issey Miyake khiến ngành công nghiệp thời trang nói chung, Nhật Bản nói riêng sững sờ, ngơ ngác và bật ngửa khi đem hình xăm làm tâm điểm trên sàn diễn BST Thu/Đông của mình tại New York. Ở vào thời điểm đó, hình xăm dù đã được hợp pháp hóa tại Nhật Bản (chính thức từ năm 1948) nhưng vẫn bị đóng khung theo định kiến là có mối liên hệ mật thiết với các băng đảng yakuza. Bản thân Issey Miyake vốn là một NTK có tư tưởng tân tiến. Ông mong muốn sử dụng các ẩn dụ và hình ảnh nổi loạn trong xã hội (và chính trị) thời bấy giờ để mang thời trang cao cấp tới gần hơn với đại chúng thay vì chỉ phục vụ tầng lớp thượng lưu.

Những gì mà Issey Miyake làm vào năm 1971 đã khởi nguồn cho một chuyến viễn du hào hùng của hình xăm trong ngành công nghiệp thời trang, dọn đường cho một cách mạng sau này với những cái tên huyền thoại như Jean Paul Gaultier, Martin Margiela, Rei Kawakubo…

Sau Issey Miyake, Martin Margiela, Jean Paul Gaultier đều mang hình xăm vào các thiết kế của mình; rồi trình diễn chúng trong các BST được giới thiệu lần lượt vào năm 1989 và 1994. Có thể thấy, các thiết kế lấy cảm hứng từ hình xăm đầu tiên của lực lượng sáng tạo này đều dựa trên chất liệu mỏng, nhẹ ôm sát vào da thịt người mặc. Từ chất liệu đó, các NTK mới “vẽ hình xăm” bằng các kỹ thuật in hoặc thêu trực tiếp trên vải để tạo được hiệu ứng hình xăm chân thực nhất.

Những thiết kế “tattoo top” kinh điển trong 2 BST này đã trở thành sách văn mẫu tham khảo cho thế hệ sau học tập. Cụ thể, BST Thu/Đông 2015 của Comme des Garcons Homme Plus, Rei Kawakubo đã mang tới một vài biến thể của tattoo top dưới dạng các thiết kế áo chui đầu, cardigan. BST menswear Xuân/Hè 2017 của Junya Watanabe lại mang lên sàn diễn loạt người mẫu có hình xăm giả lộ rõ trên các phần cơ thể có thể nhìn thấy (cổ, mặt, khuôn ngực, cánh tay…).

Cũng cần phải lưu ý rằng, đối với NTK Junya Watanabe, hình xăm lại có ý niệm như một dạng đồng phục, giúp truyền đạt thông điệp mạnh mẽ và khắc họa được chất punk & gangster của BST. Trong BST Xuân/Hè 2019 của Vetements (thời kỳ còn êm ấm), Demna Gvasalia đã giới thiệu một thiết kế tattoo top lấy cảm hứng trực tiếp từ BST năm 1989 của Martin Margiela. Phần graphic trên chiếc áo này được Demna thiết kế dựa trên motif hình xăm đặc trưng của các tù nhân người Nga (tham khảo Russian Criminal Tattoo Encyclopedia).

Khi khách hàng xem mẫu thiết kế này trên ứng dụng của Vetements năm đó, họ sẽ được điều hướng thẳng sang một trang Wikipedia về lịch sử thanh lọc sắc tộc (ethnic cleansing) người Georgia tại vùng Abkhazia. Demna là một người Georgia. Và việc sử dụng thời trang để lên tiếng về các vấn đề xã hội - chính trị vẫn luôn hiện hữu trong sự nghiệp của vị giám đốc sáng tạo này.

Về phía các ngôi sao hay người nổi tiếng nói chung, hình xăm cũng được coi là một cách để xây dựng thương hiệu hay là khẳng định bản sắc riêng. Sơ sơ có thể kể đến những ngôi sao nổi tiếng với vẻ ngoài thu hút, độc đáo bởi bộ sưu tập những hình xăm công phu như: Angelina Jolie, Megan Fox, Cheryl Cole, Rick Genest… Ngay cả những idol Kpop cũng đã dần bước ra khỏi khuôn mẫu chuẩn mực “ngoan-lành” của những năm về trước để thể hiện cái tôi độc bản của mình cùng những hình xăm như Jungkook (BTS); Lisa (BLACKPINK); Chaeyong (TWICE)... Điều này càng chứng tỏ rằng, hình xăm của ngày nay đúng nghĩa là một loại hình nghệ thuật mang tính cá nhân được tiếp nhận bởi nhiều giai tầng trong xã hội.

Nhìn gần hơn, hình xăm trong thời trang cũng đã được các NTK hay các thương hiệu “local-born” tại Việt Nam ứng dụng và phát triển trong những năm qua. Tiêu biểu nhất có thể kể đến thiết kế áo Born this Way của DATT được các ngôi sao ưa chuộng hay BST “Cận Thị” Thu/Đông 2023 mới nhất của Duc Studio. Bằng việc tìm tòi không ngừng các chất liệu phù hợp (lưới, polyster, thun lạnh…) cũng như đưa vào thiết kế những motif hình xăm quen thuộc của văn hóa Á Đông (cá chép, rồng cuộn, hổ chầu…), các NTK Việt đã và đang đưa ngành công nghiệp thời trang trong nước tiến gần hơn tới thị trường quốc tế, bắt kịp dòng chảy xu hướng mà vẫn giữ được bản sắc của mình. Tất cả khởi nguồn từ văn hóa nghệ thuật xăm hình.