Những đứa trẻ khủng hoảng vì áp lực phải giỏi giang

"Bữa cơm nào mẹ cũng chì chiết, nói bóng gió hay so sánh với con nhà người ta khiến em phát sợ", Ngọc nói và cho biết thêm nhiều tháng nay em hay giật mình trong lúc ngủ vì vẫn mơ màng nghe tiếng mẹ bên tai.

Cô bé học sinh một trường dân lập ở TP HCM thừa nhận từ nhỏ đã được bố mẹ tạo mọi điều kiện cho học hành, kể cả chi bao nhiêu tiền cũng sẵn sàng. Em cũng luôn cố để có thành tích học tập tốt nhất, thỏa kỳ vọng của mẹ. Từ ngày con đi học, chị Bình, mẹ Ngọc, chọn thầy, chọn lớp vì muốn "môi trường học tập tốt nhất".

Ngoài học chính khóa, chị đăng ký bổ túc ba môn Toán, Ngữ văn và Tiếng anh các tối trong tuần cho con. Về nhà, chị tiếp tục kèm con học, quy định không nghỉ trước 11 giờ đêm. "Nhiều khi em kêu mệt, mẹ gắt 'có ăn với học cũng không xong'. Em chọn im lặng vì cố giải thích mẹ cũng không hiểu, dễ bị quy chụp là láo, nuôi ăn học để cãi", Ngọc thở dài.

Chín năm học sinh giỏi, luôn trong top 10 của lớp, nhưng Ngọc trượt cấp 3 vì thiếu nửa điểm môn Toán. Những ngày sau, em bị mẹ so sánh với bạn bè, suy đoán "dính vào yêu đương" khiến học tập sa sút. Sau lần ấy, chị Bình thu điện thoại, cấm con ra ngoài để kiểm soát.

Từ người hoạt ngôn, Ngọc trở nên lầm lì, ít nói. "Mẹ không hiểu em muốn gì, cần gì, mà chỉ buộc phải hoàn hảo. Em sợ cách quan tâm thái quá và độc đoán của mẹ", cô bé nói. Tình trạng hiện nay của Ngọc là không thể tập trung, hạn chế giao tiếp, sợ về nhà và muốn phát khùng khi mẹ liên tục khen "con nhà người ta".

Bác sĩ Dương Minh Tâm, Trưởng phòng điều trị các rối loạn liên quan stress, Viện sức khỏe tâm thần, Bệnh viện Bạch Mai, cho biết các triệu chứng Mai Ngọc gặp phải là hội chứng trầm cảm. Theo ghi nhận của ông, điều đáng lo ngại là những năm gần đây, hội chứng trầm cảm ở độ tuổi vị thành niên càng tăng. Có tới 39% số người tới khám tâm thần trong năm 2020 tại Viện sức khỏe tâm thần thuộc lứa tuổi 14-19. Trong đó, nhóm học sinh cuối cấp hai và cuối cấp ba chiếm đa số, thường là học sinh ngoan, có học lực khá, giỏi.

Tình trạng này xuất hiện vì các em thường không tâm sự với gia đình khi bị bệnh; bố mẹ không nhận ra hoặc không thừa nhận con cái đang có vấn đề tâm thần. Vì vậy, bệnh nhân thường đến viện muộn, chậm trễ.

Nguyên nhân gây trầm cảm ở độ tuổi thiếu niên sâu xa hơn, xuất phát từ mâu thuẫn giữa bản thân trẻ và quan niệm về "con ngoan, trò giỏi" trong xã hội, theo nghiên cứu của bác sĩ Tâm và đồng nghiệp trong năm 2020.

Áp lực phải học giỏi, vào trường chuyên, lớp chọn khiến trẻ nhỏ kiệt sức và muốn được giải thoát. Ảnh minh họa: Shutterstock

Không phải em nào cũng trầm cảm vì sức ép của cha mẹ. Các chuyên gia tâm lý, giáo dục đã ghi nhận nhiều người trẻ tự gây áp lực cho mình. Những em càng học giỏi, áp lực thành tích học càng nhiều.

Đến bây giờ, Thùy Trang, 20 tuổi ở Hà Tĩnh vẫn cảm thấy rùng mình mỗi khi nhắc về áp lực vô hình của học sinh trường chuyên. Cô sinh viên năm hai đại học tại Hà Nội kể về sự ganh đua trong lớp, áp lực giữ vững thứ hạng và kỳ vọng đạt giải cao của các thầy cô, suốt ba năm cấp 3.

Năm lớp 12, Trang đi thi học sinh giỏi quốc gia với mục tiêu phải đạt giải nhất bởi là lớp trưởng và lực học đứng đầu lớp. Nhưng nữ sinh chỉ đạt giải ba toàn quốc và được chứng kiến sự thay đổi thái độ đột ngột của thầy cô. Từ tâm điểm chú ý, Trang thành người vô hình. Giáo viên chủ nhiệm bước vào lớp chỉ chúc mừng học sinh giải nhì, không quan tâm đến sự tồn tại của em. "Họ không công nhận nỗ lực suốt nhiều tháng, thậm chí em từng ngủ gục trên bàn vì mệt", nữ sinh hồi tưởng.

Khoảng thời gian sau đó, Trang không muốn đến trường vì sợ ánh mắt thất vọng của thầy cô. "Em khi ấy ghét mọi thứ xung quanh, thành tích học tập đi xuống vì thấy bất công, tủi nhục và không tìm được sự đồng cảm, thấu hiểu. Nhưng rất may bố mẹ đã động viên để em vượt qua", cô kể.

PGS. TS Trần Thành Nam, Chủ nhiệm Khoa Các khoa học Giáo dục, Đại học Giáo dục, Đại học Quốc gia Hà Nội, cho biết với một số học sinh, điểm thi cũng đồng nghĩa với điểm số lòng tự trọng và giá trị. Thất bại hoặc không đạt thành tích như kỳ vọng đồng nghĩa với việc cá nhân đó bị đánh giá là vô giá trị, làm mọi người xấu hổ, không xứng đáng được tôn trọng. Đây là một trong những yếu tố gây ảnh hưởng đến tâm lý của trẻ.

Theo ông Nam, có nhiều nguyên nhân sâu xa dẫn đến dấu hiệu bất ổn ở trẻ như dành nhiều thời gian cho mạng xã hội khiến trẻ ít có thời gian cho người thân và các mối quan hệ xã hội; Thiếu kinh nghiệm xử lý, giải quyết tình huống, cảm xúc; Sự thay đổi về tâm sinh lý trong giai đoạn vị thành niên; Nhu cầu được giao lưu, kết bạn bị hạn chế, dễ bị cô lập, tẩy chay ở trường lớp; Áp lực xã hội, đặc biệt là áp lực về học tập...

"Về khía cạnh tâm lý, một số học sinh có xu hướng trầm trọng hóa vấn đề, xem một lỗi nhỏ như tai họa lớn; khái quát hóa quá mức hoặc luôn tự ám thị mình sẽ không có khả năng chịu đựng. Tất cả những thời điểm này dễ xảy ra những hành vi lệch lạc", ông Nam nhận định.

Ngoài suy nghĩ lệch chuẩn, bà Ninh Thị Hồng, nguyên Phó Chủ tịch thường trực Hội Bảo vệ trẻ em Việt Nam, cho biết một số trẻ có xu hướng phản kháng, trở nên lầm lì, ít nói để chống đối bố mẹ. "Đó là suy nghĩ bộc phát khi trẻ và phụ huynh không tìm được tiếng nói chung", bà Hồng nhận định.

Hai năm học trực tuyến vì dịch khiến mối quan hệ của Thùy Hân, 15 tuổi, ở Hà Nội và mẹ trở nên trầm trọng. Từ khi lên cấp 2, Hân ít nói chuyện với mẹ do bất đồng quan điểm và thường bị so sánh với bạn bè bằng tuổi. Cuộc nói chuyện kết thúc khi cô bé thốt lên "mẹ chẳng hiểu con gì cả".

Không cố gắng mở lòng với gia đình, Hân chọn cách im lặng, lầm lì hoặc giả vờ điếc như cách chống đối mỗi khi mẹ lớn tiếng. "Em nhận ra việc im lặng khá hiệu quả vì khi nói chán mẹ tự dừng lại", nữ sinh nói.

Theo tổ chức nghiên cứu và hỗ trợ sức khỏe tâm thần cho trẻ vị thành niên Young Minds (Anh), từ năm 2017 đến năm 2021, số trẻ từ 5 đến 16 tuổi có biểu hiện mắc bệnh tâm lý đã tăng lên 50%, cứ 6 thanh thiếu niên có một em gặp các vấn đề về tâm lý. Một số nghiên cứu cũng chỉ ra, mạng xã hội có tác động tiêu cực đến tâm lý của thanh thiếu niên.

Khảo sát của tổ chức nghiên cứu Common Sense Media công bố ngày 23/3, cho thấy từ năm 2019 đến năm 2021, thời gian dùng điện thoại trung bình ở trẻ em và thanh thiếu niên tăng khoảng 17%, nhanh hơn hẳn so với 4 năm trước đó. Báo cáo của Pew Research năm 2015 cho thấy 73% thiếu niên từ 13 đến 17 tuổi được cho phép sử dụng điện thoại thông minh thoải mái và 24% cho biết "online gần như liên tục".

Nghiên cứu của Hiệp hội Tâm lý Mỹ chỉ ra, thanh thiếu niên dành nhiều thời gian dùng mạng xã hội, internet, nhắn tin, chơi game có sức khỏe tâm lý thấp và kém hạnh phúc hơn những người dành thời gian cho hoạt động ngoài trời. Đáng chú ý, người dành năm giờ mỗi ngày để sử dụng điện thoại có nguy cơ mắc chứng trầm cảm cao gần gấp đôi so với người chỉ dùng một giờ đồng hồ.

Nhiều năm nghiên cứu công tác hỗ trợ, bảo vệ quyền trẻ em, bà Hồng đồng tình với quan điểm mạng xã hội là con dao hai lưỡi. Nhiều em tìm đến thế giới ảo để giải khuây, mong được chia sẻ nhưng đây cũng chính là môi trường mà các em bị một số hội nhóm, trào lưu độc hại dẫn dắt, tăng khả năng làm điều dại dột.

Đức Anh, 18 tuổi, Nghệ An, chia sẻ áp lực học hành, sự kém cỏi của bản thân khi trượt đại học vào một nhóm kín trên mạng xã hội hội với với 23 nghìn thành viên, mong có người đồng cảm, chia sẻ. "Hóa ra em không phải người duy nhất chịu áp lực vô hình", nam sinh nói khi đọc nhiều bài viết mô tả cảm giác mệt mỏi, chán chường vì bị ép phải hoàn hảo.

Bên cạnh những bình luận khuyên nhủ, một số người gợi ý "cách giải thoát không đau đớn khi buồn chán". "Họ còn nhắn tin riêng, hướng dẫn cụ thể nhưng may mắn em vẫn đủ tỉnh táo để thoát ra khỏi nhóm và chặn những tư tưởng tiêu cực xâm chiếm", cậu nói.

Nhưng không phải ai cũng đủ tỉnh táo, lý trí như Đức Anh. Quỳnh Hương, 16 tuổi, Hà Nội, được một người bạn mời tham gia nhóm "Ghét cha mẹ" cùng với hơn 2.000 thành viên. "Mẹ luôn đem sự khó chịu, bực dọc ở cơ quan về nhà. Bất cứ em làm gì sai ý đều bị mẹ la mắng, thậm chí đánh đập. Mẹ hay suy diễn và không bao giờ lắng nghe. Em cần tìm những người chung cảnh ngộ để được đồng cảm", nữ sinh nói.

Để vào nhóm, người dùng phải trải qua những câu hỏi kiểm duyệt như "mục đích vào làm gì?"; "Có từng cãi nhau, đánh nhau với bố mẹ chưa?"; "Câu nói hỗn nhất đã nói với bố mẹ là gì?"; "Có tích cực nói xấu bố mẹ trong nhóm không?"...

"Vào nhóm em tìm được nhiều sự đồng cảm. Mọi người chia sẻ về những khó chịu, bực dọc với bố mẹ, không ít người dùng từ ngữ tục tĩu. Em biết những phát ngôn, cư xử đó không đúng nhưng khiến tâm trạng dễ chịu hơn", Hương bộc bạch.

Mong được hiểu, thay đổi cách dạy con, chị Thúy Kim, 52 tuổi, Hải Phòng lặng lẽ lập một tài khoản ảo, sẵn sàng tham gia vào các hội nhóm ghét cha mẹ. "Cách dạy con thời trước có phần cực đoan, cứng nhắc khiến bố mẹ và con cái xa nhau. Thay vì làm mẹ, tôi muốn được hiểu và làm bạn với con. Dù đọc những bình luận của các bạn về bố mẹ, tôi có chút chạnh lòng", chị nói.

Để tránh trường hợp trẻ có những hành động lệch chuẩn, dại dột bà Hồng cho rằng, phụ huynh cần học cách làm cha mẹ, thấu hiểu, làm bạn với con và cẩn trọng cho trẻ tiếp cận mạng xã hội. "Mỗi đứa trẻ đều có điểm mạnh riêng. Không để trẻ lười biếng nhưng cũng không tạo những áp lực quá mức. Con không cứ phải vào đại học, học lên thạc sĩ, tiến sĩ mới là công dân tốt. Chỉ cần sống trong môi trường lành mạnh, trẻ ắt có hướng phát triển", chuyên gia bày tỏ.

Riêng với trẻ nhỏ, PGS. TS Trần Thành Nam cho rằng suy nghĩ và cảm xúc tiêu cực khi bản thân đối diện với nỗi thất vọng lớn như thi trượt, thất bại... là điều bình thường, ai cũng sẽ gặp phải. "Nhưng đó là những suy nghĩ, cảm xúc nhất thời. Theo thời gian và khi được bình tâm, mọi chuyện sẽ thay đổi theo chiều hướng tốt đẹp", ông Nam nói.

Còn với Mai Ngọc, sau hai tháng điều trị tâm lý, nữ sinh nói bản thân cảm thấy thoải mái hơn, mẹ không đay nghiến chuyện học tập. "Em mong cuộc sống dễ thở hơn, mong bố mẹ đừng so sánh con với một ai khác", nữ sinh tâm sự.