Những năm 1980 của thế kỷ trước, xe thổ mộ vẫn còn chạy ở miệt Hóc Môn – Bà Điểm với những chuyến chở hoa, rau quả… Giờ đây, xe thổ mộ chỉ còn là ký xưa của vùng Sài Gòn – Gia Định. Bạn đã từng có ý nghĩ xe thổ mộ nghe giống như có gắn với xe… tang?
Xe ngựa ở Sài Gòn xưa
Không biết ai đã chế ra chiếc xe ngựa độc đáo này, nó xuất hiện trong thành phố Sài Gòn và những vùng quê lân cận từ thập niên 40. Hồi đó lính biện chà, lính Tây kêu xe đó là boite d' allumettes (xe hộp quẹt) hay bình dân hơn họ cũng gọi là xe "tac a tac", người mình kêu nó là xe thổ mộ vì cái thùng liền với cái mui cong cong giống như một cái mả đất. Nhưng nguồn gốc tên xe thổ mộ này cũng không được nhiều người đồng thuận, có một giả thuyết khác là tên gọi thổ mộ xuất phát từ tiếng Quảng Đông "xe độc mả" người Tàu đọc là thu ma rồi bà con mình gọi trại ra là thổ mộ.
Xe ngựa còn gọi là xe thổ mộ, dùng để chở người đi lại trong vùng hay vận chuyển hàng rau cải từ những vùng quê lên Sài Gòn. Mỗi khi có việc đi lại trong vùng, đi mua sắm, thăm viếng, cưới xin, người ta đều chọn phương tiện xe ngựa vì tính tiện lợi của nó. Thời điểm lúc bấy giờ, xe ngựa vừa nhanh chóng, vừa tiện lợi bởi người ta có thể lên xuống bất kỳ chỗ nào.
Xe thổ mộ có thùng (khoang chứa người) dài 1,18m, chiều cao 1m bằng gỗ mít, phía trên chia làm ba ô cửa sổ, chiều ngang thùng xe 0,85m đặt chồng lên hai gọng dài 2,7m (từ cuối thùng đến đầu gọng) vít cứng trên bộ nhíp thép bốn lá (bốn trên bốn dưới) hình trái khế (ô-van) tạo đàn hồi nâng thùng xe thăng bằng khi xe chạy, cặp vào một thanh ví bằng thép, hai đầu trui đến độ thép xanh luồn vào hai ổ trục (không dùng bạc đạn). Hai bánh (mỗi bánh 12 căm) bằng gỗ giáng hương tiện khá sắc sảo, ngoài cùng bọc lòng máng (niềng bằng sắt) để tròng lớp vỏ cao su cắt ra từ vỏ xe tải xe hơi, nối hai đầu cao su bằng một cọng kẽm cứng. Một bộ yên lưng bằng da có hai quai lồng vào hai gọng đặt hai bên vai ngựa. Sợi yên lưng xuôi trên sống lưng ngựa và lồng vào đuôi (để khi xuống dốc ngựa ghìm chiếc xe lại), ngoài ra có dây bụng mắc vào dưới bộ yên lưng có tác dụng nâng ngựa khi xe chạy, xà ích đôi khi nhờ khách ngồi dịch lên trên hoặc lùi xuống chút là để cho ngựa không bị sức nặng đè vai hoặc bó chặt ngực khó chạy.
Bên trong thùng xe, khách ngồi trên chiếc chiếu bông đâu mặt nhau, chân co về một phía, guốc dép máng ở hai cọc sắt phía sau hai góc thùng, ít người thì khách ngồi thòng chân ở phía có bàn đạp lên, xuống dễ dàng. Phía đầu thùng xe hai bên là cặp tai đèn. Hai cái vè chở hàng (porte bagage) bằng gỗ bề ngang hơn tấc tay, uốn lượn như dợn sóng rất thẩm mỹ, cặp trên hai bên thùng xe có sức chịu lực mỗi bên khoảng ba bốn mươi ký. Trên cùng là cái mui uốn cong, lợp thiếc nhô ra tới nửa mình ngựa, khum lại như cái vành mũ”.
Bến xe ngựa trước chợ Bến Thành Sài Gòn
Ở Sài Gòn - Gia Định có nhiều bến xe ngựa chạy đủ các tuyến đường, bến xe ngựa trước chợ Bến Thành rất đông xe và nhộn nhịp, xe vào bến phải xếp tài khi nào đủ khách (khoảng 6-7 người) là xe lên đường theo từ tuyến đường về Đất Hộ miệt Đa Kao hay vào Chợ Lớn hoặc xuống Tân Thuận. Dân biết ăn, biết xài khi lên Chợ Đồn, Biên Hòa ăn cháo cá, khi xuống Chợ Đệm ăn thịt luộc, cháo lòng nên mới có câu: "Cháo cá Chợ Đồn, cháo lòng Chợ Đệm". Lên Chợ Đồn hay xuống Chợ Đệm nào phải ai cũng có xe hơi, xe máy dầu nên thường bạn hữu năm, sáu người rủ nhau thuê bao một chiếc xe thổ mộ. Mười mấy cây số đường trường, đổ xuống chợ, vào một quán, đầu tiên kêu món luộc, lai rai ít chung đế Gò Đen, hay đế Đức Hòa, tiếp sau đó mới kêu cháo lòng. Một bữa ăn ngon, xe thổ mộ hai lượt rong ruổi đi về. Tháng Chạp, tháng Giêng, từ Sài Gòn - Gia Định ngồi xe thổ mộ xuống Chợ Đệm uống chơi chơi vài chung rượu, ăn chơi mấy miếng thịt luộc với tô cháo lòng cũng có thể coi như một chuyến tất niên, một chuyến du xuân.
Xe cá thường thấy ở Long An, được thiết kế rất đơn giản không mui, không đèn vì chủ yếu chở người làm đồng, người buôn bán. Xe lá liễu khá mỏng manh và phổ biến ở Đà Lạt, Vũng Tàu phục vụ cho các tiểu thư, phu nhân thời Pháp thuộc.
Ngày xưa nghề đánh xe ngựa có hai thời kỳ lên hương, thời kỳ đầu vào những năm 1960, thời kỳ thứ hai vào những năm 1976 - 1978 (lúc này xăng còn hiếm).
Trong dòng tem VNCH, ngày 1-5-1967 Bưu Chính Sài Gòn cho phát hành bộ tem Đời Sống Dân Chúng với 4 tem, trong đó có con tem mang giá mặt 3 đồng với hình ảnh chiếc xe thổ mộ. Bộ tem này được rất nhiều bà con sưu tập FDC với nhiều cách et rất đẹp.
Đi xe ngựa thích thú nhất là được ngồi phía sau hai chân thòng xuống thỏa mái, gác lên cái bửng sắt nhỏ dùng làm chổ leo lên xe. Xe chạy chậm chậm hướng về Tân Thuận Nhà Bè gió mát từ bờ sông Sài Gòn làm dịu đi cái nắng gắt của thành phố, tiếng vó ngựa lốc cốc trên đường nhựa cộng thêm tiếng chuông leng keng và thỉnh thoảng tiếng kêu tróc..tróc đều đặn của người xà ích đã ru hồn những người bạn hàng vào một giấc mơ.
Xe thổ mộ được trưng bày trang trọng trong Bảo tàng Bình Dương. ên gọi xe thổ mộ và xuất xứ của xe còn nhiều thông tin khác nhau như tên gọi xe thổ mộ tại vì cái mui khum khum của nó giống ngôi mộ, vì xe ban đầu được dùng để chở quan tài ra mộ để chôn. Hoặc thổ mộ là tên gọi trại từ xe thảo mã của Trung Quốc, hay thổ mộ là cách gọi tắt nói nhanh của địa danh Thủ Dầu Một Cũng như xuất xứ của chiếc xe thổ mộ đầu tiên ở Nam Bộ có người cho là ở Sài Gòn nhưng cũng có ý kiến cho rằng xe thổ mộ có ở Bình Dương trước tiên.
Nhưng gọi xứ Bình Dương là xứ của xe thổ mộ thì không ai tranh cãi, chẳng vậy mà trong vè 47 chợ, đặc trưng này đã được khẳng định: Khô như bánh tráng là chợ Phan Rang; Xe thổ mộ dọc ngang là chợ Thủ Dầu Một; Chẳng lo ngập lụt là chợ Bưng Cầu". Những thập niên 40, 50 là giai đoạn phát triển mạnh của xe thổ mộ, tại chợ Thủ Dầu Một có đến 3 bến xe thổ mộ nhộn nhịp mà lúc tập trung đông nhất cũng trên 50 chiếc. Không chỉ vậy Thủ Dầu Một còn có nhiều trại đóng xe thổ mộ có tiếng với thùng xe đẹp, trang nhã, bánh xe bền chắc.
Xe sản xuất tại Thủ Dầu Một còn được gọi là xe thùng Thủ" để phân biệt với các nơi sản xuất khác và cũng để khẳng định đẳng cấp" của mình. Xe thổ mộ khi đó có vai trò rất quan trọng trong việc vận chuyển hàng hóa, hành khách vì các phương tiện giao thông đường bộ chưa phát triển. Những ngày tháng đó trên khắp nẻo đường dẫn ra chợ vào mỗi sáng tinh sương, tiếng lốc cốc, lốc cốc đều đều của vó ngựa; tiếng lục lạc ngựa vang leng keng, leng keng; tiếng hô họ,họ" điều khiển ngựa của người xà ích là những âm thanh cuộc sống trong hồi tưởng của nhiều cụ già đất Thủ Dầu.
Ngày nay tuy trên đường không còn nhìn thấy bóng dáng của những chiếc xe thổ mộ xuôi ngược nhưng nhìn vào nhiều ngôi nhà hình bóng xe thổ mộ vẫn hiện diện. Dễ thấy nhất là những tường rào gắn bánh xe, không chỉ là vật trang trí, tạo điểm nhấn, bánh xe thổ mộ còn tạo phong cách đặc biệt cho tường rào, giúp tường rào vừa đẹp vừa thông thoáng. Nhưng đó là những bánh xe thổ mộ còn nguyên vẹn, còn những bánh xe sứt, gãy lại có cuộc sống" khác, được tái sinh thành những vật dụng có ích, tiếp tục phục vụ con người.
Trong ký ức của những thế hệ cha anh xe thổ mộ là hình ảnh thân quen của những ngày đi học, của những ngày ra chợ và với nhiều người nó là cả một phần đời với những buồn vui của quá khứ.
Làm thành box
Có ý kiến cho rằng thổ mộ là do tiếng Pháp tombereau mà ra. Ý kiến này không đúng vì người Pháp ở Sài Gòn và Nam kỳ trước đây chỉ gọi xe thổ mộ là boîte d’allumettes (tức hộp quẹt) hoặc tac-à-tac, “có lẽ vì khi chạy, vó ngựa chạm mặt đường trải đá nghe (...) “tắc tắc” (tách tách)”, như Vương Hồng Sến đã cho biết trong Tự vị tiếng Việt miền Nam (NXB Văn Hóa, 1993). Họ không bao giờ gọi xe thổ mộ là “tombereau”.
Lại có ý kiến cho rằng thổ mộ là do thảo mã mà ra vì đây là xe chở cỏ cho ngựa ăn (ở đồn Tây) thời trước. Ý kiến này cũng lạ: người ta khó mà biết được tại sao thảo mã lại có thể trở thành “thổ mộ”. Huống chi, bản thân hai tiếng thảo mã đã là tiếng Việt, dù là đọc theo âm Hán Việt. Hay là người đề xướng cách giải thích này muốn liên hệ đến âm Quảng Đông của hai tiếng thảo mã là tshổu mạ chăng? Thổ mộ quả có na ná với tshổu mạ trong tiếng Quảng Đông nhưng dân Quảng Đông thì có liên quan gì với sự hoạt động ở các đồn Tây thời trước? Huống chi tshổu mạ (- thảo mã) chỉ có nghĩa là con ngựa bằng cỏ hoặc con “ngựa cỏ” tức ngựa hoang (?) chứ đâu phải là “xe chở cỏ cho ngựa ăn”.
Chỉ có cách hiểu thổ mộ là ngôi mộ bằng đất thì mới thật sự phù hợp để giải thích nguồn gốc của hai tiếng thổ mộ trong xe thổ mộ mà thôi: cái thùng xe thổ mộ với cái mui khum khum của nó rất giống với hình một nấm mộ bằng đất.
SH biên soạn